İnkişaf etmiş ölkələrdə sığorta mədəniyyətinin hansı səviyyədə olması və sığortaya olan tələbat bir çoxumuza məlumdur. Bu ölkələrdə yaşayanlar sığorta məhsullarını gündəlik təlabat malı kimi alır və sığortadan yararlanır - avtomobil sahibi sığortası olmadan avtomobilini idarə etməyə risk etmir və ya ev sahibi əmlak sığortasını vaxtı vaxtında yeniləyir və s. Bəs inkişaf etməmiş və ya zəif inkişaf etmiş ölkələrdə nə üçün sığortaya maraq azdır? Nə üçün sığorta əlavə xərc sayılır? Bu məqalədə qeyd olunan məsələləri araşdırmağa və əhali gəlirləri ilə sığorta biznesinin inkişafını əlaqələndirməyə çalışacağıq. Sığortaya olan tələbatın səbəblərini çox uzaqda axtarmaq lazım deyil. Hamıya məlum olan Maslou piramidası bu səbəbi aydın şəkildə izah edir. Maslou piramidasına əsasən insanın ən əsas tələbatı yaşamaq üçün vacib sayılan fizioloji tələbatdır. Bura qidalanmaq, suya, yuxuya, geyimə olan tələbatlar aiddir. İnsan fizioloji tələbatlarını normal qarşılaya bildiyi təqdirdə təhlükəsizliyi barədə də düşünməyə başlayır. Sığortanın da daxil olduğu “Təhlükəsizlik” tələbatı “Fizioloji” tələbatdan sonrakı mərhələdədir. İndi təsəvvür edin, inkişaf etməkdə olan və ya zəif inkişaf etmiş ölkələrdə vətəndaş gündəlik qida və ya geyim tələbatlarını qarşılaya bilmirsə, təhlükəsizliyə, sığortaya olan hansı tələbatdan danışmaq olar?! Sığorta bazarlarını daima analiz edən və müəyyən nəzəriyyələr ortaya sürən inkişaf etmiş qərb sığortaçıları əhali gəlirlərinin səviyyəsi ilə sığortanın inkişafının empirik əlaqəsini artıq sübut ediblər. Ölkənin adambaşına düşən ümumi daxili məhsulu ilə (GDP per capita) sığortanın nüfuzetmə faizini (insurance penetration rate) qarşılıqlı müqayisə edən bu əlaqə “S əyrisi” (S-curve) adlanır. İlk dəfə İsveçrənin Swiss Re təkrarsığorta şirkətinin mütəxəssisləri tərəfindən araşdırılan və əsaslandırılan “S əyrisi” ilə aşağıdakı şəkildə tanış olmaq olar. Şəkildən də göründüyü kimi, adambaşına düşən ümumi daxili məhsul artıqca, ümumi daxili məhsulda sığortanın da payı artır. ABŞ, Kanada, Almaniya, İsveçrə kimi ölkələrdə adam başına düşən ümumi daxili məhsul 40 000 ABŞ dollarından artıqdır, sığortanın ÜDM-də payı isə 3-4% təşkil edir. Tanzaniya, Zimbabve və bu tipli digər inkişaf etməmiş ölkələrdə adam başına düşən ÜDM 1 000 ABŞ dollarından, sığortanın ÜDM-də payı isə 1%-dən də aşağıdır. S əyrisinə diqqətlə nəzər yetirsək görərik ki, əyrinin elastikliyi adambaşına düşən ÜDM-nin 5 000 ABŞ dolları ilə 35 000 ABŞ dolları arasında olan ölkələrdə daha çoxdur. Başqa sözlə desək, bu aralığa düşən ölkələrdə sığortanın inkişafı ölkənin inkişafını qat qat qabaqlayır. Çin bunun bariz nümunəsidir. Digər tərəfdən isə adambaşına düşən ÜDM-nin 5 000 ABŞ dollarında az və ya 35 000 ABŞ dollarında çox olduğu ölkələrdə elastiklik azdır və sığortanın inkişafı ilə ölkənin inkişafı demək olar ki, eyni həddədir. Az gəlirli, zəif inkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin yaşayış səviyyəsinin aşağı olması və sığorta mədəniyyəti inkişaf etməməsi sığortanın da geridə qalmasına səbəbdirsə, bunun əksinə olaraq, yüksək inkişaf etmiş, əhali gəlirləri yüksək olan ölkələrdə sığortanın inkişafı artıq maksimum səviyyəyə çatıb və hətta bəzi təbəqə insanlar və iri müəssisələr üçün gəlirlilik o qədər yüksəkdir ki, risklərin sığortaya ötürülməsinə ehtiyac duyulmur (self retention). Bu səbəbdən də sığortanın inkişafı artıq demək olar ki, sabitdir və ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə eyni tempdə davam edir. Lakin, mütləq şəkildə qeyd etmək lazımdır ki, S əyrisindən yayınan, yəni ölkənin sürətlə inkişaf etməsinə baxmayaraq sığorta sektorunun zəif inkişaf etdiyi, və ya əksinə, özü zəif inkişaf etsə də, sığorta sektorunun sürətlə inkişaf etdiyi ölkələr var. Buna əsas səbəb S əyrisində vacib olan bəzi amillərin, məs: əhalidə sığorta mədəniyyətinin səviyyəsi, dinlə bağlı məsələlər (halal/haram), eləcə də dövlət dəstəkli sosial sığortaların və ya vergi güzəştləri nəticəsində həyat sığortasının sürətlə inkişaf etməsi və s. bu kimi məsələlərin nəzərə alınmamasıdır. Bəs Azərbaycanda vəziyyət necədir? Azərbaycanda ümumi daxili məhsul ilə sığorta sektorunun inkişafı arasında əlaqə varmı? Ölkəmizdə sığorta sektorunun inkişafı ilə adambaşına düşən ümumi daxili məhsulun artım tempini müqayisə etsək aşağıdakı mənzərə ilə qarşılaşmış olarıq: Yuxarıda qeyd olunan rəqəmlər 2010-2014-cü illəri əhatə edir və qrafikdən də göründüyü kimi bu dövrdə sığorta sektorunun inkişafı adambaşına düşən ümumi daxili məhsulu qabaqlamışdır. Bunun əsas səbəbi kimi bu dövrlərdə “İstehsalatda bədbəxt hadisələr və peşə xəstəlikləri nəticəsində peşə əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarından icbari sığorta haqqında” və daşınmaz əmlakın icbari sığortasını, avtonəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortasını, daşınmaz əmlak sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortasını və sərnişinlərin icbari sığortasını əhatə edən “İcbari sığortalar haqqında” qanunların qəbul edilməsi nəticəsində bu növlər üzrə sığorta haqlarının sürətlə artmasını, həyatın yığım sığortası üzrə qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş vergi güzəştləri nəticəsində həyat sığortasının inkişafını və eləcə də 2010-2014-cü illərdə banklar tərəfindən verilən kreditlərin yüksək həcmi nəticəsində istər avtomobil, istər əmlak və girovla bağlı olan digər sığorta növlərinin də inkişafını göstərmək olar. Əlbəttə ki, Azərbaycan üzrə qeyd olunan mənzərə 2014-ci ildən sonra tam dəyişir. Neftin qiymətinin aşağı düşməsi, manatın devalvasiyası, bank və maliyyə sektorunda baş verən hadisələr, kreditləşmənin sərtləşdirilməsi və digər bu kimi amillər təkcə adambaşına düşən ümumi daxili məhsulun aşağı düşməsinə deyil, həmçinin sığorta sektorunun da inkişaf templərinin zəifləməsinə səbəb olmuşdur.  Qeyd olunanları ümumiləşdirsək deyə bilərik ki, ölkəmiz üzrə sığorta sektorunun inkişafı birbaşa olaraq ölkə iqtisadiyyatının inkişafından, əhali gəlirlərinin səviyyəsindən və icbari sığortaların tətbiqindən asılı olsa da, inkişafa təsir edən digər vacib amillər də mövcuddur. Bu amillərin əsasında isə postsovet ölkələri üçün ümumi problem olan sığorta mədəniyyətinin aşağı olması, əhalinin məlumatsızlığı və sığorta sisteminə olan inamsızlıq dayanır. Müəllif: Uğur İbrahimli

Tək əldən səs çıxmaz atalar sözünü hamımız eşitmişik. Uzun müddət bundan öncə Hüseyn Cavidin İblis əsərini oxuyanda bunun əksini sübut edən bir parçanı oxudum: İblis: Sus, bacarıqsız yaramaz! Ona bir çarə bulunmadımı? Dördüncü şeytan: Əlimdən gələni əsircəmədim. Tək əldən səs çıxmaz.  İblis: (şat! - deyə üzünə bir sillə vurur). Al iştə bax, çıxarmı? Çıxmazmı?  Həqiqətən də tək əldən səs çıxar. Burada sizə tək bir nəfərin şirkətə verə biləcək xeyirindən danışmaq istəyirəm. Uzun müddət Azercell şirkətində Telefon mərkəzində sıravi işçi kimi çalışmışam. Bəli, sizin zəng edib şikayət etdiyiniz, dalaşdığınız, kobudluq etdiyiniz, buna rəğmən sizə xidmət göstərən, izah verən, bacardığı qədər probleminizi həll edən şəxslərdən biri mən olmuşam. Gündəlik daxil olan zənglərin sayı (təqribi 80-100 arası), uzunluğu (şəxsi rekordum 60 dəqiqədir), müraciələrin növü (sorğu, şikayət, irad, təklif) müxtəlif olub. İş prosesi çox yorğun, psixoloji basqısı çox olan bir işdir. Bu sahədə çalışanlar nədən danışdığımı gözəl anlayır. Təsəvvür edin ki, sizin hər bir addımızı izlənir, danışıqlarınız qeydə alınır, hər sözünüzə görə sizə müştəri, rəhbərlik irad tuta bilər, hər dəqiqəniz nəzarətdədir, nahar və istirahət fasiləniz belə nəzarətdədir. İşə ən azı 15 dəqiqə əvvəl gəlib çatmaq lazımdır, bircə saniyə gecikmə belə olmaz. Nahar və istirahatə ayrılan vaxtlarınız da ciddi nəzarətdədir (bu Telefon mərkəzlərinin əksəriyyətinin ümumi iş prinsipidir (yalnız bir istisna bilirəm), yəni demək olar ki bütün şirkətlərdə bu iş belədir). Təsəvvür edin ki, Sizə zəng edən şəxs sizin ondan asılı olduğunuzu bilir, əlimdə hakimiyyət hiss edir və bu zəng edən şəxs sizə necə basqı edə bilər. Bax belə bir vəziyyətdə Məlumat mərkəzinin operatorları çalışır. Burada müştəriyə yaxşı xidmət üçün müştəri yönümlü olmaq lazımdır, əməkdaş özünü müştərinin yerinə qoymalıdır, şirkət isə əməkdaşları üçün buna uyğun şərait yaratmalı, müəyyən qədər səlahiyyət verməli və müştəriyə xidməti əməkdaşlarına aşılamalıdır. Məlumat mərkəzində işin necə çətin olması barədə uzun - uzun danışmaq olar, təsəvvürünüz olsun deyə bu məqaləni oxuya bilərsiniz: https://www.theguardian.com/careers/2017/feb/16/as-a-call-centre-worker-i-saw-how-employees-are-stripped-of-their-rights Ümumiyyətlə Azercell şirkəti 1996-cı ildən fəaliyyət göstərir. İlk GSM operatordur (ilk mobil operator isə daimi rəqibi Bakcell şirkətidir) Və ilk dövrlədə bir çox SimSim nömrələr (termin olaraq PrePaid nömrələr) alınan zaman diler, satıcı tərəfindən normal müqavilə doldurulmayıb, kimsə kiminsə adına nömrə alıb və ya kimsə öz adına alıb başqa birisinə hədiyyə edib. Təsəvvür edin ki, sizin 10 ildən çox istifadə etdiyiniz nömrəniz var, bu nömrənin faktiki istifadəçisi sizsiniz amma rəsmi kimin adınadır bilmirsiniz (etibarnaməsiz kiminsə adına avtobil sürməyə bənzəyir hardasa). Sim kart zədələnsə, itsə sizin onun dublikat etmək imkanınız yoxdur. Və bir gün bu baş verir, siz Azercell-ə zəng edib köməklik olunmasını istəyirsiniz. Zənginizə cavab verən operator təəssüf ki, sizin heç nə edə bilməyəcəyinizi deyir. Simkartın yaddaşına olan nömrələr silinib, bərpa edə bilmirsiniz, kimlərə zəng etmisiniz öyrənə bilmirsiniz, müştəriləriniz, dostlarınız sizin ancaq bir nömrənizi bilir. Bir çox müştəri üçün bu problem idi. Heç nə də etmək olmurdu. Bir zamana kimi belə idi. Dəqiq tarix yadımda deyil. Eyni bu mövzuda müraciət ilə bir kişi müştəri zəng etdi, zəngi mən cavablandırdım və müştəri istəyini dedi - necə edim ki nömrəni dublikat edim? Dedim ki, təəssüf ki heç nə etmək olmaz. 10-15 dəqiqə arasında çəkən zəngdə müştəri müxtəlif təkliflər irəli sürür, kömək etməyimi istəyir və sair və ilaxır. Mən isə heç nə edə bilmirəm. Çünki bunu etmək mümkün deyil. Çox mədəni danışan bu dayday mənə çox sağ ol dedi, rayonlarına (deyəsən Ağdaş idi) yolum düşsə özü ilə əlaqə saxlamağını, qonağı olmağımı istədi. Öz növbəmdə çox sağ ol deyib, dəstəyi asdım. Bilmirəm hansı səbəbdən müştərinin adından bir sorğu qeydə aldım ki, müştərinin belə bir istəyi olub. Məsələ bununla da bağlandı. Bir neçə gündən sonra isə bu daydayın müraciəti yadıma düşdü, girdim müraciətdə olan yazışmaları oxuyum və ohaaa, gördüm ki müvafiq şöbənin əməkdaşı bunun mümkün olduğunu qeyd edib. Əlavə də edib ki, zəng gələn nömrə ilə əlaqə saxlanılıb bu müştəriyə bu barədə məlumat verilsin. Bundan sonra bu qayda məlumat bazasına daxil edildi və bütün əməkdaşlara məlum oldu ki, bunu etmək mümkündür. Və artıq müştərilər zəng edib nömrəni öz adına keçirmək istəyəndə onlara nəsə təklif edə bilirdik, sadəcə üzr istəyib, təssüfləndiyimiz demirdik, müştərilərimizə seçim imkanı verir, çıxış yolu göstərirdik. Digər tərəfdən isə müştəri üçün problemi və ya müştərinin istəyini müvafiq şöbələrin diqqətinə düzgün formatda çatdırmaq çox vacibdir. Bu təcrübə ilə gələn bir bacarıqdır. Qayda isə belədir ki: nömrə ləğv olunmalıdır (xətt ikitərəfli bağlanmalıdır, bunun üçün müəyyən müddət nömrəyə kontur (o vaxt hələ kontur vaxtı idi) yükləməmək lazımdır), daha sonra nömrənin real istifadəçisi Azercell ofislərinə müraciət etməli, tez-tez zəng etdiyi 10 nömrəni təqdim etməli, nömrələr üst-üstə düşərsə nömrəni öz adına rəsmiləşdirə bilər. Bundan istifadə edən şəxslərdən biri də elə mənim dostum olub. CRM (Customer Relationship Management) izah edir ki, cari müştəri ilə biznes qurmaq yeni müştəri əldə etməkdən qat-qat sərfəlidir. Müştərinin isə loyallığını artırmaq üçün müştəri məmnuniyyətini təmin etmək lazımdır. Tək əldən səs çıxmaz? Çıxar əlbəttə. Əgər həmin bu dayday zəng edib bunu istəməsə idi, istəyini yadımda bugünədək qaldığı dialoqda aparmasa idi, məni bu müraciəti qeydə almağa sövq etməz (məqam bundan ibarətdir ki, əgər qeydə aldığınız müraciət yanlışdırsa, qeydə alınmalı bir müraciət deyilsə buna görə sizin aylıq göstəriciniz aşağı salınır) və nəticədə bu qaydanın olması ortaya çıxmaz, məlumat mübadiləsi olmaz və dəyişiklik qüvvəyə minməzdi. Müştəri xidmətlərinin bir hissəsi olan Telefon mərkəzi şirkət üçün çox vacib hissədir. Gündəlik gələn təklif, sorğu, şikayətlər saysızdır, müəyyən qismi də biznes proseslərə təsir edir və dəyişikliklərə səbəb olur. Təəssüf ki, 2017-ci ilin yanvar ayında 713 nəfər arasında keçirilən sorğuda cəmisi 16% iştirakçının rəylərinin biznes proseslərə təsir etdiyini inandığını söyləyib. İndi mənim özümə çox maraqlıdır ki, görəsən o gündən bugünədək nə qədər insan bu prosedurdan istifadə edib? Sizinlə və ya əməkdaşlarınızla bu sahədə biliklərimizi paylaşmaq məqsədi ilə keçmiş həmkarım Leyla Cəfərova ilə birlikdə Pərviz Kərimov, Elvin Cabayın rəhbəri olduğu Business Management School ilə birlikdə təşkil etdiyimiz təlimə sizi dəvət edirik. Ümid edirəm ki bu təlimdə bir çox faydalı məqamları müzakirə edib biliyimizi paylaşacağıq. Təlim barədə ətraflı məlumatı bu keçiddən istifadə edərək əldə edə bilərsiniz: Peşəkar Çağrı Mərləzi operatoru

Daha öncə yazılan “İslam dini sığortanı qadağan edirmi?” məqaləsindən artıq bilirik ki, müsəlmanlar arasında əməkdaşlıq, yardımlaşma və baş verə biləcək risklərdən və zərərlərdən qorunmaq kimi prinsiplərini özündə birləşdirdiyi üçün, İslam dini sığorta münasibətlərini qadağan etmir və Şəriət qaydaları çərçivəsində idarə edildiyi halda, İslam, sığorta münasibətlərini dəstəkləyir. Lakin, günümüzdə istifadə olunan ənənəvi sığorta məhsullarında İslam dininə zidd olan ünsürlər mövcuddur və bu məqalədə biz bu ünsürlər haqqında qısa məlumat verəməyə çalışacağıq. İslam dini, Şəriət qaydalarına əməl olunması şərti ilə, əmtəə və xidmətlərin ticarətinə icazə verir. Əmtəə və xidmətlərin Şəriət qaydaları çərçivəsində ticarəti üçün alqı-satqı predmeti olan əmtəənin və ya göstərilən xidmətlərin həcmi/miqdarı, keyfiyyəti, qiyməti və digər xüsusiyyətləri müqavilə tərəfləri arasında razılaşdırılmalıdır. Əgər əmtəə və xidmətlərin gələcək dövr üçün təqdim edilməsi nəzərdə tutulursa bu zaman miqdar, keyfiyyət və qiymətdən əlavə olaraq, dəqiq çatdırılma/xidmətin göstərilmə tarixi də müqavilədə öz əksini tapmalıdır. Qeyd olunan şərtlərin yerinə yetirilməməsi ilə bağlanan sazişlərlərdə isə “Qarar” elementi mövcud olur. “Qarar” ərəb dilindən tərcümədə qeyri-müəyyənlik mənasını verir və Şəriət qaydalarına əsasən qeyri-müəyyənlik üzərindən ticarət əlaqələrinin aparılması, əmtəə və xidmətlərin alınıb-satılması qadağan edilir. Ənənəvi sığorta xidmətlərində “Qarar” elementi özünü sığorta məhsulunun alınması zamanı göstərir. Belə ki, Sığortalı (xidməti alan şəxs) gələcəkdə baş verə biləcək sığorta hadisəsindən sığortalanmaq üçün müəyyən bir məbləğ - sığorta haqqı ödəyir, lakin xidmətin göstərilib göstərilməyəcəyi - sığorta hadisəsinin baş verib verməyəcəyi, eləcə də, hadisənin baş verəcəyi təqdirdə ödənişin məbləği və tarixi qeyri-müəyyəndir. İslam dinində ümumiyyətlə haram sayılan ünsürlərdən biri “Riba”-dır. Tərcüməsi “artım, əlavə” olan “Riba” əsas borc məbləğinə əlavə olaraq ödənilən faiz, sələm mənasını verir və “əsassız gəlir əldə etmə” hesab edilir. Məlumdur ki, ənənəvi sığorta şirkətlərinə ödənilən sığorta haqları əsasən əlavə gəlir əldə olunması məqsədi ilə bank əmanətləri, qiymətli kağızlar, istiqrazlar və s. formalarda investisiya olunur. İslam dini əlavə faizlə əldə olunan gəlirləri “Riba” kimi qiymətləndirir və qadağan edir. “Riba” həmçinin sığorta təminatının alınması zamanı da özünü biruzə verir. Belə ki, müqavilə ilə müəyyən edilmiş məbləği ödəyən müştəri hadisə zamanı adətən ödədiyi məbləğdən qat-qat çox sığorta ödənişi alır və bu da “əsassız gəlir əldə etmə” kimi qiymətləndirilə bilər. Risk sığorta şirkətinə ötürüldükdən sonra hadisənin baş verməsi qeyri-müəyyən olduğundan Sığortalı ödədiyi sığorta haqqını tam itirə (hadisə baş verməzsə) və ya ödədiyindən artıq gəlir (hadisə baş verərsə) əldə edə bilər. Sadə dildə desək, sığorta müqaviləsi üzrə hadisə baş verdiyi təqdirdə Sığortalının qazanması, Sığortaçının isə uduzması, və ya əksinə, hadisə baş vermədiyi halda Sığortaçının qazanması, Sığortalının isə uduzması halı baş verə bilər ki, bu da İslam dinində “Meysir”, yəni qumar kimi qiymətləndirilir və qumarın istənilən forması İslamda qadağan edilir. Yuxarıda adları çəkilən “Qarar”, “Riba” və “Meysir” qeyri-məyyənlik, əsassız gəlir əldə etmə və qumar elementlərini özündə əks etdidiyi üçün ənənəvi sığortanın İslam dininə zidd olan əsas ünsürləri sayılır. Bəs bu qeyd olunan ünsürlərin mövcud olmadığı və Şəriət qaydalarına uyğun olan sığorta mövcuddurmu? Bəli, ərəb dilindən “kəfələ” sözündən götürülən və yardım etmək, kömək etmək, qayğısına qalmaq mənalarını daşıyan Təkaful məhz İslam qaydalarına əsaslanan sığortadır. Təkaful qarşılıqlı yardımlaşma prinsipi əsasında, xoşa gəlməz hadisələr zamanı maliyyə yardımı göstərmək niyyəti ilə ümumi daxıla könüllü olaraq müəyyən bir pul məbləğini ödəməklə formalaşan münasibətlər sistemidir. Təkafulun əsasını əməkdaşlıq təşkil edir. Ənənəvi sığortadan fərqli olaraq Təkafulda risk Sığortalıdan sığorta şirkətinə ötürülmür, əksinə, Sığortalılar arasında bölüşdürülür. Bununla da qeyri-müəyyənlik, “Qarar” elementi aradan qaldırılmış olur. Yəni, gələcəkdə baş verib verməyəcəyi, həcmi və tarixi müəyyən olmayan hal deyil, sığorta hadisəsi baş verdiyi zaman əvvəlcədən qarşılıqlı yardımlaşma əsasında formalaşdırılmış fondun vəsaitləri hesabına zərərin aradan qaldırılması sığorta sazişinin əsasını təşkil edir. Təkaful müqavilələrində qeyri-müəyyənliyin olmaması, eləcə də sığorta münasibətlərində həm zərərə, həm də gəlirə şəriklik “Meysir”, yəni qumar elementini də tam aradan qaldırır. Təkaful müqaviləsi bağlayan şəxslər ödədikləri haqların başqa iştirakçıların da zərərlərinin ödənilməsinə razılaşırlar. Təkafulda bu haqlar sığorta haqqı deyil, “yardım” (donation) hesab edilir və “tabarru” kimi tanınır. Sığortalıların ödədikləri vəsait hesabına formalaşmış fond vasitəsi ilə baş vermiş zərərlər ödənilir, artıq qalan vəsait isə ödənilmiş yardımlara mütənasib olaraq sığortalılara geri qaytarılır və ya onların adından Şəriət qaydalarına əsasən qanuni hesab edilən aktivlərə investisiya edilir. Takaful həm gəlirə, həm də zərərə şəriklik mexanizmi əsasında fəaliyyət göstərdiyi üçün sığortalının az məbləğ ödəyərək hadisənin baş verəcəyi halda qat-qat çox sığorta ödənişi almasını onun zərərə də şərikliyi şərti ilə qarşılayır və bununla da Təkafulda “Riba” elementi istisna edilmiş olur. Yuxarıda qeyd edilən prinsipləri özündə birləşdirdiyi üçün Təkaful qısa müddət ərzində bir çox İslam ölkələrində sürətlə yayılmış, hətta bəzi qeyri İslam dövlətlərinin ənənəvi sığorta şirkətlərində də "Təkaful pəncərəsi" vasitəsi ilə Təkaful məhsullarının təklif edilməsinə səbəb olmuşdur. Müəllif: Uğur İbrahimli

İstənilən cəmiyyətin iqtisadi inkişafının xarakterik cəhətlərindən biri qeyri-sabitlikdir. Tələb və təklifin müxtəlif formada uyğunsuzluğu nəticəsində yaranan bu qeyri-sabitliyinin əsasını iqtisadiyyatın inkişafına təsir edən proseslər təşkil edir. İqtisadi proseslərin inkişafı isə dövri xarakter daşıyır: artım həmişə eniş dövrü ilə əvəzlənir, bunun ardınca isə canlanma və yeni yüksəliş dövrü gəlir. Mütəmadi olaraq istehlak və istehsalda (tələb və təklifdə) baş verən bu tərəddüdlər iqtisadi tskil və ya dövrülük adlanır. Bir çox biznes sahələrində olduğu kimi sığorta fəaliyyətində də dövrülük faktoru mövcuddur. Sığorta biznesində dövrülüyə risklərin anderraytinqinin böyük təsiri vardır və bu məqalədə sığortada dövrülüyün yaranma səbəblərini izah etməyə çalışacağıq. Sırf aktuarlıq nöqteyi nəzərindən sığortada anderraytinq statistik modelləşdirmə və müşahidələr nəticəsində risk dərəcəsinin müəyyən edilməsidir. Lakin, mütləq şəkildə qeyd edilməlidir ki, bazarda mövcud olan vəziyyət sığorta tariflərinin və sığorta təminatının müəyyən edilməsində çox vacib rola malikdir. Hər bir sığorta şirkətində riskləri qiymətləndirib, tarif və təminatı müəyyən edən anderrayter başa düşür ki, rəqib sığorta şirkətlərinin təklif etdiyi tarif və şərtləri təqdim edə bilmədiyi halda müştərini itirmiş olacaq və müştəri rəqib sığorta şirkətlərinin birində sığortalanacaq. Məhz bu səbəbdən anderrayterlər riski sığortalamaq üçün adekvat olmayan tarif və şərtləri verməyə məcbur olurlar. Nəticədə isə bir müddət keçdikdən sonra sığorta biznesi zərərli olduğu üçün bəzi sığorta şirkətləri fəaliyyətlərini dayandırmağa və bazardan çıxmağa məcbur olurlar. Bazardan sığorta şirkətlərinin çıxması tələbin təklifi üstələməsinə səbəb olur və bu da sığorta tutumunun (insurance capacity) çatışmazlığına və son nəticə olaraq tariflərin artmasına gətirib çıxarır.  Beləliklə də, sığorta bazarında qiymətlər “yumşaq” və “sərt” bazar arasında (“soft” and “hard” market) 6-9 ildən bir dövr etməyə başlayır və sığortada dövrülük (insurance cycle və ya underwriting cycle) fenomeninin ortaya çıxmasına səbəb olur. Aşağıdakı şəkil sığorta fəaliyyətindəki dövrülüyü daha aydın izah edir: Sığorta fəaliyyətində dövrülüyün yaranma səbəblərini izah edən bir neçə nəzəriyyə mövcuddur:  “Faiz dərəcəsi” nəzəriyyəsi (“interest rate” theory) Sığorta müqavilələri üzrə sığorta haqları sığorta müddətinin əvvəlində ödənildiyi üçün sığorta hadisəsi baş verənə qədər sığorta şirkətləri bu haqları investisiya etmək və gəlir əldə etmək imkanı əldə edir. Sığorta haqqının ödənilməsi ilə sığorta hadisəsinin baş verməsi arasındakı zaman fərqi nə qədər çox olarsa, sığorta şirkətinin bir o qədər çox investisiyə gəliri əldə etmək imkanı yaranır. Əgər bazarda faiz dərəcələrinin artacağı proqnozlaşdırılırsa, bəzi sığorta şirkətləri daha çox sığorta haqqı cəlb etmək məqsədi ilə sığorta tariflərini aşağı salmağa (“cash flow” underwriting) və əldə olunan pul vəsaitlərini yüksək faiz dərəcələri ilə investisiya etməklə daha çox investisiya gəliri əldə etməyə çalışır. Digər sığorta şirkətləri də rəqabətdə uduzmamaq və bazar payını itirməmək üçün eyni qaydada tarifləri aşağı salmalı olur və nəticədə bütün bazar üzrə qiymətlər aşağı düşür. Bunun tərsi olaraq, əgər bazarda faiz dərəcələri aşağı düşürsə, bu zaman investisiyadan daha az gəlir eldə etdiyini görən sığorta şirkətləri sığorta tariflərini artırmağa başlayır və bazar üzrə sığortanın qiymətləri də artmış olur. Yuxarıdakı şəkildə bazarda faiz dərəcəsinin dəyişməsi nəticəsində sığorta tariflərinin dəyişməsi qrafiki əks olunur. Şəkildən də göründüyü kimi bazarda mövcud olan faiz dərəcələri (interest rate) və sığorta tarifləri (insurance rate) arasındakı əlaqə tərs mütənasibdir. Faiz dərəcəsi artdıqca sığorta tarifləri aşağı düşür və tərsinə. “Kapital bazarı” nəzəriyyəsi (“capital markets” theory) İkinci nəzəriyyə kaptal bazarında baş verən dəyişikliklərin sığorta tariflərinə təsirindən bəhs edir. Bu nəzəriyyəyə əsasən qiymətli kağızlar bazarında sığorta şirkətlərinə aid səhmlərin dəyər qazanması onların kapital və ehtiyatlarının artmasına da səbəb olur və nəticədə sığortaçıların sığorta tutumu (insurance capacity) da artmış olur. Bu isə daha çox təklif deməkdir və son nəticədə təklif tələbdən daha çox olduğu üçün rəqabətə girən sığorta şirkətləri qiymətləri salmağa və bazar payını qorumağa çalışır. Eyni ilə, qiymətli kağızlar bazarında baş verən mənfi dəyişikliklər, kapitalın azalmasına və sığorta tariflərinin artmasına səbəb olur. “Zərər şoku” nəzəriyyəsi (“claims shock” theory) Zərər şoku nəzəriyyəsinə əsasən sığorta fəaliyyətində qiymətlərin qalxıb düşməsinə təsir edən əsas amil baş vermiş zərərlərdir. Belə ki, uzun müddət ərzində böyük zərərlərin baş verməməsi bütün bazar üzrə qiymətlərin enməsinə və sığorta tariflərinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Lakin, baş vermiş böyük zərər sığorta bazarında bəzi şirkətlərin ödəmə qabiliyyətsiz və müflis olması ilə yanaşı qiymətlərin də kəskin artımı ilə nəticələnir. Qiymət artımı bir müddət davam edir və zaman keçdikcə böyük hadisələrin olmaması, bazara yeni oyunçuların daxil olması və rəqabətin sərtləşməsi sığorta tariflərinin düşməsinə şərait yaradır və beləcə dövrülük prosesi təkrarlanır. “Zərər şoku” nəzəriyyəsinə əsasən sığorta fəaliyyətində dövrülük aşağıdakı şəkildə öz əksini tapmışdır: Qeyd etmək lazımdır ki, sığorta fəaliyyətində dövrülük sığorta növündən asılı olaraq da dəyişir. Məsələn, avtonəqliyyat vasitlərinin sığortası üzrə qiymətlərin qalxıb enməsi daha çox faiz dərəcəsi və kapital bazarı nəzəriyyələri ilə əsaslandırıla bilər. Lakin, burada bazara yeni daxil olan və ya bazar payını artırmaq istəyən sığorta şirkətlərinin dempinq siyasəti və müştərini cəlb etməkdən ötrü adekvat olmayan şərtlərin təklif edilməsi də mütləq qeyd edilməlidir. Avtonəqliyyat vasitlərinin sığortasından fərqli olaraq katastrofik risklərin sığortasında isə qiymətlər daha çox “zərər şoku” fenomeni nəticəsində dəyişir. Məsuliyyət sığortası isə daha çox faiz dərəcəsi faktorunun təsirinə məruz qalır. Bunun əsas səbəbi isə məsuliyyət sığortasında sığorta haqlarının ödənilməsi ilə sığorta hadisəsinin baş verməsi arasında uzun müddətin keçməsidir ki, bu da sığorta şirkətlərinin bu dövr ərzində yüksək investisiya gəlirləri eldə etməsinə şərait yaradır. Bəs sığorta fəaliyyətində dövrülük faktorunun qarşısını almaq mümkündürmü? Qismən də olsa, dövrülüyün effektlərini azaltmaq mümkündür. Bunun isə ən əsas yolu risklərin düzgün anderraytinqi və sığorta portfelinin düzgün diversifikasiya olunmasıdır. Diversifikasiya isə həyat və qeyri-həyat sığorta növləri, qeyri-həyat sığortasının ayrı-ayrı sığorta sinifləri (fərdi qəza, əmlak, məsuliyyət və s.), eləcə də, ayrı-ayrı sığorta bazarları arasında aparılmalıdır.  Müəllif: Uğur İbrahimli

  Açıq Valyuta Mövqeyi riski və Riskə Məruz Dəyər metodu Bu məqalədə bankların ən çox məruz qaldıqları Açıq Valyuta Mövqeyi (Open Currency Position) riskindən və bazar risklərinin ölçülməsində ən çox istifadə olunan Riskə Məruz Dəyər (Value at Risk) metodundan bəhs edəcəm.   Açıq Valyuta Mövqeyi riski                                       Əgər bankın bir valyutada balans aktivlərinin cəmi ilə balans öhdəliklərinin cəmi arasında bərabərsizlik (fərq) var isə o zaman o valyutada bankın balans mövqeyi açıqdır. Valyutada balans üzrə aktivlərin cəmi öhdəliklərin cəmindən çox isə o valyutada bankın balans mövqeyi açıq uzun (long position), əksinə, aktivlərin cəmi öhdəliklərin cəmindən az isə o zaman o valyutada balans mövqeyi açıq qısa (short position) olur. Əgər bankın bir valyutada mövqeyi açıq uzun isə o zaman o valyutanın kursunun ucuzlaşması nəticəsində bank itki əldə edir. Əksinə bir valyutada mövqe açıq qısa isə o zaman o valyutanın kursunun bahalaşması bankın itki ilə üzləşməsinə səbəb olur. Risk, zərərə və itkiyə yol açabiləcək bir hadisənin ortaya çıxma ehtimalı olduğu üçün bankın hər hansı bir valyutada mövqeyi açıq isə o zaman valyuta riski var olacaqdır. Bu valyuta riskinə Açıq Valyuta Mövqeyi riski deyilir və bu risk valyutada olan balans üzrə açıq mövqedən meydana gəlir. Açıq Valyuta Mövqeyi riski bankların ən çox məruz qaldığı risklərdən biridir.   Riskə Məruz Dəyər metodu Banklar məcburən və ya istəyərəkdən müxtəlif valyutalarda mövqe açırlar. Dolayısıyla da banklar açıq olan mövqe səbəbindən risklərə məruz qalırlar. Məzənnələrin dəyərlərində baş verəbiləcək dəyişmələrin müəyyən bir zaman dilimi içərisində valyuta mövqeyinə təsirini öncədən təxmin ediləbilməsi banklar üçün çox vacibdir. Bank açıq tutduğu mövqedən nə qədər itki edəcəyini dolayısıyla riskə məruz dəyəri müəyyən ehtimallar ilə hesablamalıdır. Açıq Valyuta Mövqeyi riskini ölçmək üçün istifadə olunan metod Riskə Məruz Dəyər metodudur. Riskə Məruz Dəyər, verilmiş müddət ərzində müəyyən əminliklə ehtimal olunan zərərin, itkinin maksimum məbləğidir. Riskə Məruz Dəyər maliyyə bazarlarında qiymətlərin volatililiyindən (volatility) yəni dalğalanmasından, dəyişkənliyindən meydana gələcək maksimum itkiləri ölçən metoddur. Qeyd etdiyimiz kimi, Riskə Məruz Dəyər müəyyən bir zaman aralığında müəyyən bir əminlik səviyyəsində gözlənilən maksimum itkini ifadə edir. Tərifdən görüldüyü kimi Riskə Məruz Dəyər zaman aralığı və əminlik səviyyəsi kimi iki faktoru özündə cəmləşdirir. Zaman aralığı açıq mövqeyin bağlanılmasına qədər keçən müddətdir. Açıq Valyuta Mövqeyindən məruz qaldığımız itkinin hesabladığımız Riskə Məruz Dəyərdən kiçik qalmasının hansı ehtimalla etibarlı olduğu əminlik səviyyəsindən irəli gəlir. Burada normal paylanma (normal distrubution) və bu paylanmanın xüsusiyyətləri əhəmiyyət qazanır. Normal paylanma elə bir paylanmadır ki, o, ortalamaya görə simmetrikdir və ədədi orta, median və mod birbirinə bərabərdir. Bu dəyərlər bir əyri ilə göstərildiyində eyni nöqtədə kəsişirlər. Mod, bir ədədlər silsiləsində ən çox təkrarlanan ədəddir. Median isə, bir ədədlər silsiləsində kiçikdən böyüyə və ya böyükdən kiçiyə səralandığında ortadakı ədəddir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi normal paylanma əyrisinin kəsişmə nöqtəsinin sağ və sol tərəfləri bir-birinə simmetrikdir. Normal paylanma əyrisinin sağı və solu sonsuza qədər uzanır lakin taban xəttini kəsmir. Aşağıda normal bir paylanmanın qrafiki verilmişdir:          Normal paylanma əyrisinin təpə nöqtəsində standart kənarlaşma (standart deviation) “0” qəbul edilir. Standart normal paylanma elə bir paylanmadır ki, o paylanmada ortalama dəyər “0”, varyans isə “1” dir. Normal paylanmadakı dəyərlərin 68%-i (-1,+1), 95%-i (-2,+2) və 99%-i isə (-3,+3) standart kənarlaşma dəyərləri arasında yer alır: Riskə Məruz Dəyər hesablamalarında fərqli əminlik səviyyələri seçilir. Əminlik səviyyəsi seçilərkən bazarın volatilitiliyi göz önünə alınmalıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə  maliyyə bazarları çox dalğalı olduqlarından bu ölkələrdə əminlik səviyyəsi yüksək, əksinə, inkişaf etmiş ölkələrdə isə maliyyə bazarları az dalğalı olduqlarından bu ölkələrdə əminlik səviyyəsi aşağı seçilir. Amma, bir standart olaraq əminlik səviyyəsi 99% seçilir. Bazel Komitəsi (Basel Committee) tövsiyyə edir ki, əminlik səviyyəsi mümkün qədər yüksək seçilməlidir. Əminlik səviyyəsi nə qədər yüksək seçilərsə Riskə Məruz Dəyər bir o qədər yüksək olacaqdır. Riskə Məruz Dəyərin hesablanmasında istifadə olunan metodlar parametrik və parametrik olmayan metodlar olmaq üzrə iki sinifə bölünür. Parametrik meto" Riskə Məruz Dəyərin hesablanmasında istifadə olunan metodlar parametrik və parametrik olmayan metodlar olmaq üzrə iki sinifə bölünür. Parametrik metoda Varyans-Kovaryans metodunu, parametrik olmayan metoda isə Tarixi Simulasiya metodunu misal gətirmək olar. Parametrik metodlar olaraq bilinən metodlar gəlirin normal paylandığı hipotezi altında bir əminlik səviyyəsinə bağlıdır. Parametrik olmayan metodda isə gəlir hər hansı bir parametrə bağlı deyildir. Başqa bir sözlə gəlir paylanma ilə əlaqədar olaraq hər hansı bir hipotezə əsaslanmır. Riskə Məruz Dəyəri hesablamaq üçün ən çox istifadə olunan bu iki metod üzərində duracağıq.   Parametrik metod: Varyans - Kovaryans metodu Bu metodda mövqenin dəyərinə təsir edən parametrlər müəyyən olunur və müəyyən bir əminlik səviyyəsində meydana gələcək dalğalanmalardan hərəkət edərək maksimum itki dəyəri hesablanır. Fərz edək ki, bankın Avro (EUR) valyutasında balans aktivlərinin cəmi 3,750,000 EUR, öhdəliklərinin cəmi isə 5,730,000 EUR dur. Avroda valyuta mövqeyi açıq və qısadır. Açıq mövqe -1,980,000 EUR dur. Dolayısıyla avro məzənnəsinin yuxarı qalxması nəticəsində itki olacaqdır. Parametrik metod ilə Riskə Məruz Dəyəri hesablamaq üçün bizə ən az son iki ay üçün valyuta kursları lazımdır. Mərkəzi Bankın internet səhifəsindən avro valyutasının son iki aylıq məzənnələrini əldə edirik. Varyans-Kovaryans metodunu tətbiq etmək üçün məzənnələrin paylanmasının normal paylanma olması vacibdir. Əks halda əldə etdiyimiz Riskə Məruz Dəyər doğru nəticə verməyəcəkdir. Paylanmanın normal paylanma olub-olmadığını aşkar etmək üçün skines (skewness) və kurtosis (kurtosis) anlayışlarından istifadə edəcəyik. Skines paylanmanın simmetrikliyini göstərən bir ədəddir. Əgər skines sıfıra bərabər olarsa paylanma simmetrik, sıfırdan kiçik yəni mənfi ədəd olarsa paylanma sağa meyilli və son olaraq sıfırdan böyük yəni müsbət ədəd olarsa paylanma sola meylli olacaqdır. Kurtosis ədədi isə paylanmanın sivriliyi və ya basıqlığı ilə bağlı bir dəyərdir və əgər, kurtosis 3 isə o halda paylanma normal, 3-dən kiçik olarsa paylanma sivri və 3-dən böyük olarsa paylanma basıq bir paylanma olacaqdır. Skines hesablamaq üçün Excel proqramında SKEW və kurtosis hesablamaq üçün isə KURT funksiyalarından istifadə edəbilərik. Məzənnələrin skines və kurtosis ədədlərini hesablasaq aşağıdakını əldə edirik: Tarix Məzənnə Skines Kurtosis Mod Median Ortalama               01.10.2014 0.9896 0.062914 -1.100738 0.992600 0.987500 0.987745 02.10.2014 0.9929           03.10.2014 0.9926           08.10.2014 0.9912           09.10.2014 0.9994           10.10.2014 0.9958           13.10.2014 0.9955           14.10.2014 0.9979           15.10.2014 0.9916           16.10.2014 1.0054           17.10.2014 1.0036           20.10.2014 1.0005           21.10.2014 1.0046           22.10.2014 0.9983           23.10.2014 0.9913           24.10.2014 0.9926           27.10.2014 0.9965           28.10.2014 0.9964           29.10.2014 0.9990           30.10.2014 0.9878           31.10.2014 0.9872           03.11.2014 0.9794           04.11.2014 0.9820           05.11.2014 0.9851           06.11.2014 0.9821           07.11.2014 0.9706           11.11.2014 0.9741           12.11.2014 0.9779           13.11.2014 0.9762           14.11.2014 0.9763           17.11.2014 0.9843           18.11.2014 0.9785           19.11.2014 0.982           20.11.2014 0.9843           21.11.2014 0.9847           24.11.2014 0.9723           25.11.2014 0.9745           26.11.2014 0.9783           27.11.2014 0.9812           28.11.2014 0.9763             Görüldüyü kimi skines 0.062914 və kurtosis -1.100738 dirlar. Skines “0” dan və kurtois isə “3” dən fərqlidir. Eyni zamanda qeyd etmişdik ki, normal paylanmada ədədi orta, median və mod birbirinə bərabərdir. Burada isə bu dəyərlər hamısı birbirindən fərqlidir. Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, paylanma normal bir paylanma deyildir. Buna baxmayaraq bu paylanmayı normallaşdıra bilərik. Bunun üçün Excel proqramında NORMDIST funksiyasından istifadə edirik. Bu funksiya paylanmayı müəyyən olunmuş ortalama dəyər (ədədi orta) və standart kənarlaşma (standart deviation) ilə normal bir paylanmaya döndərir. Amma hər bir paylanma normal bir paylanmaya dönüşdürülə bilmir. NORMDIST funksiyasından istifadə etmək üçün bizə ortalama dəyər  və standart kənarlaşma dəyərlərini hesablamaq lazımdır. Ədədi ortalamanı hesablamaq üçün bu məzənnələri toplayıb onların sayına bölürük. Ədədi ortalama aşağıdakı formul ilə hesablanır: Burada, n  - məzənnələrin sayı, ri  - məzənnələr və r - bu məzənnələrin ortalamasıdır. Ortalamanı əldə etdikdən sonra standart kənarlaşmanı hesablamaq üçün varyansı (variance) hesablamaq lazımdır. Varyans, bu məzənnələrin hər birinin ortalamadan nə qədər uzaqda olduğunu göstərən statistiki bir dəyərdir. Varyansı hesablamaq üçün bütün kursların ortalamadan olan fərqlərinin kvadratlarını hesablayıb toplayırıq və daha sonra onların sayının 1 əksiyinə bölürük. Varyansı hesablamaq üçün aşağıdakı formul istifadə olunur: Burada, σ2 - bu məzənnələrin varyansıdır. Daha sonra isə standart kənarlaşmanı hesablamaq lazımdır. Standart kənarlaşma qeyd olunan ədədin, bizim məsələdə məzənnənin, ümumi ədədlər toplusunun orta rəqəmindən kənarlaşmanı göstərir. Standart kənarlaşma, varyansın kök altında dəyəri olub aşağıdakı formul ilə hesablanır: Burada, σ - bu məzənnələrin standart kənarlaşmasıdır. Hesablamanın ətraflı izahı aşağıdakı kimidir: Tarix Məzənnə Ortalama Ortalamadan uzaqlığın kvadratı Varyans Standart kənarlaşma             01.10.2014 0.9896 0.987745 0.000003 0.000092 0.009607 02.10.2014 0.9929   0.000027     03.10.2014 0.9926   0.000024     08.10.2014 0.9912   0.000012     09.10.2014 0.9994   0.000136     10.10.2014 0.9958   0.000065     13.10.2014 0.9955   0.000060     14.10.2014 0.9979   0.000103     15.10.2014 0.9916   0.000015     16.10.2014 1.0054   0.000312     17.10.2014 1.0036   0.000251     20.10.2014 1.0005   0.000163     21.10.2014 1.0046   0.000284     22.10.2014 0.9983   0.000111     23.10.2014 0.9913   0.000013     24.10.2014 0.9926   0.000024     27.10.2014 0.9965   0.000077     28.10.2014 0.9964   0.000075     29.10.2014 0.9990   0.000127     30.10.2014 0.9878   0.000000     31.10.2014 0.9872   0.000000     03.11.2014 0.9794   0.000070     04.11.2014 0.9820   0.000033     05.11.2014 0.9851   0.000007     06.11.2014 0.9821   0.000032     07.11.2014 0.9706   0.000294     11.11.2014 0.9741   0.000186     12.11.2014 0.9779   0.000097     13.11.2014 0.9762   0.000133     14.11.2014 0.9763   0.000131     17.11.2014 0.9843   0.000012     18.11.2014 0.9785   0.000085     19.11.2014 0.982   0.000033     20.11.2014 0.9843   0.000012     21.11.2014 0.9847   0.000009     24.11.2014 0.9723   0.000239     25.11.2014 0.9745   0.000175     26.11.2014 0.9783   0.000089     27.11.2014 0.9812   0.000043     28.11.2014 0.9763   0.000131       Varyans və standart kənarlaşmanı uyğun olaraq VAR və STDEV olan Excel funksiyaları vasitəsilədə hesablaya bilərik. NORMDIST funksiyası ilə paylanmayı normallaşdıraq: Məzənnə Normallaşdırma     0.9706 8.679791 0.9723 11.630619 0.9741 15.336293 0.9745 16.232839 0.9762 20.280087 0.9763 20.527860 0.9763 20.527860 0.9779 24.574571 0.9783 25.596838 0.9785 26.107256 0.9794 28.384241 0.9812 32.700969 0.9820 34.444118 0.982 34.444118 0.9821 34.651969 0.9843 38.512614 0.9843 38.512614 0.9847 39.044348 0.9851 39.516574 0.9872 40.939891 0.9878 41.003517 0.9896 40.265621 0.9912 38.498580 0.9913 38.356293 0.9916 37.908544 0.9926 36.203996 0.9926 36.203996 0.9929 35.634254 0.9955 29.844742 0.9958 29.106331 0.9964 27.605015 0.9965 27.352319 0.9979 23.782814 0.9983 22.764593 0.9990 21.000887 0.9994 20.008548 1.0005 17.362802 1.0036 10.868363 1.0046 9.143826 1.0054 7.903067   Paylanmanını qrafiki aşağıdakı şəkildə olacaqdır:    Varyans-kovaryans metodu ilə Riskə Məruz Dəyər (RMD) aşağıdakı şəkildə hesablanır:                                                                    Burada, σ  - standart kənarlaşma, α - isə əminlik səviyyəsidir. Burada, α, qeyd edildiyi kimi normal paylanmada 95% əminlik səviyyəsinə uyğun olan 1,645 dəyərinə bərabərdir. Bənzər şəkildə normal paylanmada 99% əminlik səviyyəsinə uyğun gələn dəyər 2,326 dır. Bizim halda açıq mövqe -1,980,000 EUR və standart kənarlaşma 0.009607 dirlər. Dolayısıylada,   RMD95% = 31 689.33   və   RMD99% = 44 808.14   olacaqdır. Əldə etdiyimiz Riskə Məruz Dəyər o deməkdir ki, 1 gün içində 99% əminlik səviyyəsi ilə itkimizin maksimum məbləği 44 808.14 AZN olacaqdır. İtkimizin bu məbləğdən çox olma ehtimalı isə 1% dir. Əgər hesabladığımız 1 günlük Riskə Məruz Dəyəri kök altında əldə tutma müddətinə (zaman aralığına) vurarsaq o zaman o müddət üçün Riskə Məruz Dəyəri taparıq. Formul bu şəkildə olacaqdır:                                                                    Burada, t  - zaman aralığıdır və ya başqa bir deyişlə əldə tutma müddətidir.   Parametrik olmayan metod: Tarixi Simulasiya metodu Bu moetod tarixin təkrar edəcəği məntiqinə əsaslanır. Bu metodda məzənnələrin tarixi dəyərləri istifadə edilərək Riskə Məruz Dəyər hesablanır. Yəni, sabahsı günün geridə buraxdığımız günlər kimi olacağını ehtimal edərək və keçmiş günlərin məzənnələrini və itkilərini istifadə edərək sabahkı gün üçün itki məbləğini hesablaya bilərik. Buradada bir əminlik səviyyəsi olacaqdır. Fərz edək ki, bankın Funt (GBP) valyutasında balans aktivlərinin cəmi 9,750,000 GBP öhdəliklərinin cəmi isə 7,350,000 GBP dir. Funtda valyuta mövqeyi açıq və uzundur. Açıq mövqe 2,400,000 GBP dir. Dolayısıyla funt məzənnəsinin aşağı düşməsi nəticəsində itki olacaqdır. Tarixi simulasiya metodu ilə Riskə Məruz Dəyəri hesablamaq üçün bizə ən az son iki ay üçün valyuta kursları lazımdır. Mərkəzi Bankın internet səhifəsindən funt valyutasının son iki aylıq məzənnələrini əldə edirik. Daha sonra bu məzənnələrin günbəgün dəyişimlərini hesablayırıq. Dəyişimi hesablamaq üçün aşağıdakı formul istifadə edilir:                                                 Daha sonra açıq mövqe bu məzənnə dəyişimlərinə vurularaq mövqe yenidən qiymətləndirilir. Ardından bu yenidən qiymətləndirmələr böyükdən kiçiyə doğru sıralanır. Sıralamadan sonra toplam neçə sətir var isə o rəqəm 95% və ya 99%-ə vurulur. Bizim misalda toplam 39 sətir vardır. Bu rəqəmi 95% və ya 99%-ə vurarsaq uyğun olaraq təqribən 37 və 38 alacağıq. 37-ci sətirdəki məbləğ 95% ehtimalla, 38-ci sətirdəki məbləğ isə 99% ehtimalla Riskə Məruz Dəyərdir. Hesablamanın ətraflı izahı aşağıdakı kimidir:   Tarix Məzənnə Dəyişmə Təsir Sıralama Açıq Mövqe Riskə Məruz Dəyər (95%)             -23994.29 01.10.2014 1.2701       2400000   02.10.2014 1.2732 0.244% 5857.81 18861.63   Riskə Məruz Dəyər (99%) 03.10.2014 1.2653 -0.620% -14891.61 14618.70   -25023.70 08.10.2014 1.2597 -0.443% -10621.99 12821.94     09.10.2014 1.2696 0.786% 18861.63 12310.65     10.10.2014 1.2641 -0.433% -10396.98 10817.77     13.10.2014 1.2642 0.008% 189.86 10390.46     14.10.2014 1.2603 -0.308% -7403.89 9730.50     15.10.2014 1.2477 -1.000% -23994.29 9118.25     16.10.2014 1.2541 0.513% 12310.65 8200.46     17.10.2014 1.2608 0.534% 12821.94 5857.81     20.10.2014 1.2634 0.206% 4949.24 4949.24     21.10.2014 1.2682 0.380% 9118.25 4016.90     22.10.2014 1.2647 -0.276% -6623.56 3831.72     23.10.2014 1.2589 -0.459% -11006.56 3800.48     24.10.2014 1.2579 -0.079% -1906.43 3708.82     27.10.2014 1.2630 0.405% 9730.50 3125.51     28.10.2014 1.2650 0.158% 3800.48 2707.49     29.10.2014 1.2660 0.079% 1897.23 2145.99     30.10.2014 1.2528 -1.043% -25023.70 1897.23     31.10.2014 1.2537 0.072% 1724.14 1724.14     03.11.2014 1.2527 -0.080% -1914.33 189.86     04.11.2014 1.2547 0.160% 3831.72 -1906.43     05.11.2014 1.2568 0.167% 4016.90 -1914.33     06.11.2014 1.2541 -0.215% -5155.95 -5155.95     07.11.2014 1.2410 -1.045% -25069.77 -5457.20     11.11.2014 1.2424 0.113% 2707.49 -6623.56     12.11.2014 1.2480 0.451% 10817.77 -7403.89     13.11.2014 1.2371 -0.873% -20961.54 -7426.71     14.11.2014 1.2292 -0.639% -15326.17 -10396.98     17.11.2014 1.2334 0.342% 8200.46 -10507.54     18.11.2014 1.2280 -0.438% -10507.54 -10621.99     19.11.2014 1.2242 -0.309% -7426.71 -11006.56     20.11.2014 1.2295 0.433% 10390.46 -12786.57     21.11.2014 1.2314 0.155% 3708.82 -14891.61     24.11.2014 1.2286 -0.227% -5457.20 -15326.17     25.11.2014 1.2302 0.130% 3125.51 -20961.54     26.11.2014 1.2313 0.089% 2145.99 -23994.29     27.11.2014 1.2388 0.609% 14618.70 -25023.70     28.11.2014 1.2322 -0.533% -12786.57 -25069.77       Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, analoji olaraq əldə etdiyimiz Riskə Məruz Dəyər o deməkdir ki, 1 gün içində 99% əminlik səviyyəsi ilə itkimizin maksimum məbləği 25 023.70 AZN olacaqdır. İtkimizin bu məbləğdən çox olma ehtimalı isə 1% dir. © Dr. Dos. Aydın Hüseynov

Likvidlik Riskinin Yaratdığı Faiz Riski, Gap və Durasiya Analizləri   Bu məqalədə bankların ən çox məruz qaldıqları digər bir risk olan Likvidlik Riskinin Yaratdığı Faiz riskindən və bu riskin ölçülməsində ən çox istifadə olunan Gap və Durasiya analizlərindən bəhs edəcəm.   Likvidlik Riskinin Yaratdığı Faiz Riski Likvidlik risklərindən biridə Aktiv və Öhdəliklər arasında ödəniş müddətləri üzrə məbləğ fərqindən (uçurumdan, boşluqdan, qəpdən) yaranan likvidlik riskidir. Əgər, Aktiv və Öhdəliklər arasında ödəniş müddətləri üzrə məbləğ fərqi müsbətdirsə o halda izafi likvidlik və ya təkrar investitsiya riski (re-investment risk) vardır. Yəni, müsbət qəp nəticəsində yaranan məbləği bazarda təkrar əlverişli faiz dərəcəsi ilə yerləşdirmə riski mövcuddur. Əgər, Aktiv və Öhdəliklər arasında ödəniş müddətləri üzrə məbləğ fərqi mənfidirsə o zaman yenidən maliyyələşmə riski (re-financing risk) vardır. Bir başqa deyişlə, mənfi qəp nəticəsində yaranan məbləği bazardan mümkün qədər aşağı faiz dərəcəsi ilə cəlbetmə riski mövcud olacaqdır. Likvidlik riskinin yaratdığı faiz riski, bütün valyutalar üzrə faizli aktiv və öhdəliklər arasında ödəniş müddətləri üzrə məbləğ fərqindən yaranan riskdir. Fikirləri cəmləyərsək, hər bir valyuta üzrə faizə həssas Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasında fərq mənfi isə o interval üzrə likvidlik çatışmamazılığı riskinin yaratdığı faiz riski mövcud olacaqdır. Yəni yenidən maliyyələşmə riski faiz riskini meydana gətirəcəkdir. İntervallar üzrə fərq mənfi olduqda o halda faiz dərəcəsinin artması (bahalaşması) nəticəsində bank itki ilə üzləşəcəkdir. Analoji olaraq, hər bir valyutada intervallar üzrə faizə həssas Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasındakı fərq müsbət isə o interval üzrə izafi likvidlik riskinin yaratdığı faiz riski mövcud olacaqdır. Yəni təkrar investitsiya riski faiz riskini meydana gətirəcəkdir. İntervallar üzrə fərq müsbət isə o zaman faiz dərəcəsinin düşməsi (ucuzlaşması) nəticəsində bank itki ilə üzləşəcəkdir. Likvidlik riskinin yaratdığı faiz riskini ölçmək üçün aşağıdakı iki metoddan istifadə edilir: Gap metodu Durasiya analizi   Gap metodu Bu metodun digər bir adı yenidən qiymətləndirmə metodudur. Gap analizi, bankların likvidlik riski səbəbindən məruz qaldıqları faiz dərəcəsi risklərini ölçmək üçün yaradılan ilk metodlardan biridir. Bu metod vasitəsi ilə faizə həssas aktiv və öhdəliklər aktual (bazarda mövcud) faiz dərəcələri ilə yenidən qiymətləndirilir və faizlərin dəyişməsi nəticəsində yaranan itki hesablanır. İlk öncə likvidlik riskinin mövcud olub olmadığına baxaq. Bunun üçün Bankın hər bir valyutada olan aktiv və öhdəliklərinin manat ekvivalentində müddətlər üzrə hesabatı hazırlanır. Bu hesabat ödəniş müddəti eyni dövrə düşən aktiv və öhdəliklərin bölgüsüdür. Bölgü cədvəli 1 aya qədər, 1 aydan 3 aya qədər, 3 aydan  6 aya qədər, 6 aydan 9 aya qədər, 9 aydan 1 ilə qədər, 1 ildən 3 ilə qədər, 3 ildən 5 ilə qədər, 5 ildən artıq və Qeyri-müəyyən ödəniş vaxtı intervalları şəklində tərtib edilir. Qeyri işlək kreditlər, ödəmə müddəti bitmiş lakin ödənilməmiş qiymətli kağızlar və investitsiyalar, digər müddətsiz faizli aktiv və öhdəliklər bölgü (boşluq) hesabatında qeyri-müəyyən ödəniş müddətinə aid edilir. Daha sonra uyğun intervallar üzrə Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri bir birindən çıxarılaraq fərq tapılır. Eyni ödəniş müddətinə aid olan aktiv və öhdəliklərin fərqi likvidlik qəpi, boşluğu (gap) adlanır. Gap aşağıdakı şəkildə hesablanır: Burada,  GAPi ,  i-ci interval üzrə boşluq,  Ai ,  i-ci interval üzrə aktivlər, Öi , i-ci interval üzrə öhdəliklərdir. Aşağıdakı cədvələ diqqət yetirək:   Kumulyativ olaraq hər növbəti interval üzrə fərqə baxıldıqda bir öncəki interval və ya intervallar üzrə məbləğ fərqləridə toplanaraq kumulyativ faizə həssas fərq hesablanır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi hər bir valyuta üzrə Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasında fərq mənfi isə o interval üzrə likvidlik çatışmamazılığı riski mövcud olacaqdır. Yuxarıdakı cədvəldə göründüyü kimi bir ilə qədər olan müddətdə [0,1], [3,6] və [9,12] intervalları üzrə uyğun olaraq - 5 500 000, -7 000 000  və -5 500 000 manat məbləğlərində mənfi qəp mövcuddur. Bənzər olaraq hər bir valyutada intervallar üzrə Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasındakı fərq müsbət isə o interval üzrə izafi likvidlik riski mövcud olacaqdır. Yuxarıdakı cədvəldə göründüyü kimi ilə qədər olan müddətdə [1,3] və [6,9] intervalları üzrə uyğun olaraq 8 500 000 və 11 500 000 manat məbləğlərində müsbət qəp mövcuddur. İndi likvidlik riskinin yaratdığı faiz riskinin mövcud olub olmadığına baxaq. Bu məqsədlə Bankın hər bir valyutada olan  faizə həssas aktiv (interest rate sensitive assets) və  faizə həssas öhdəliklərinin (interest rate sensitive liabilities) manat ekvivalentində müddətlər üzrə hesabatı hazırlanır. Hesabat, yuxarıda likvidlik qəp hesabatının hazırlanması metodu ilə eynidir, lakin, buradakı fərq bütün aktiv və öhdəlikləri deyil sadəcə faizə həssas aktiv və öhdəliklərin nəzərə alınmasıdır. Bu hesabat ödəniş müddəti eyni dövrə düşən faizə həssas aktiv və öhdəliklərin bölgüsüdür. Daha sonra uyğun intervallar üzrə faizə həssas Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri bir birindən çıxarılaraq fərq tapılır. Eyni ödəniş müddətinə aid olan aktiv və öhdəliklərin fərqi faizə həssas likvidlik qəpi, boşluğu (gap) adlanır. Gap aşağıdakı şəkildə hesablanır: Burada,  FHGAPi ,  i-ci interval üzrə faizə həssas qəp,  FHAi ,  i-ci interval üzrə faizə həssas aktivlər, FHÖi , i-ci interval üzrə faizə həssas öhdəliklərdir. Yuxarıdakı cədvəldə sadəcə faizə həsas aktiv və öhdəlikləri nəzərə alarsaq aşağıdakə cədvəl formalaşır:   Bənzər şəkildə hər bir valyuta üzrə faizə həssas Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasında fərq mənfi isə o interval üzrə likvidlik çatışmamazılığı riskinin yaratdığı faiz riski mövcud olacaqdır. Cədvəldə göründüyü kimi bir ilə qədər olan müddətdə [3,6] və [9,12] intervalları üzrə uyğun olaraq - 7 000 000 və -5 500 000 manat məbləğlərində mənfi qəp mövcuddur. İntervallar üzrə fərq mənfi olduğu halda faiz dərəcəsinin artması (bahalaşması) nəticəsində bank itki ilə üzləşəcəkdir. Analoji olaraq hər bir valyutada intervallar üzrə faizə həssas Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasındakı fərq müsbət isə o interval üzrə izafi likvidlik riskinin yaratdığı faiz riski mövcud olacaqdır. Yuxarıdakı cədvəldə göründüyü kimi ilə qədər olan müddətdə [0,1], [1,3] və [6,9] intervalları üzrə uyğun olaraq 35 000 000, 8 500 000 və 11 500 000 manat məbləğlərində müsbət qəp mövcuddur. Analoji olaraq intervallar üzrə fərq müsbət isə o zaman faiz dərəcəsinin düşməsi (ucuzlaşması) nəticəsində bank itki ilə üzləşəcəkdir.   Gap ratio Gap ratio aşağıdakı şəkildə hesablanır:                                                                             Əgər  Gap Ratio >1 isə isə re-investment (təkrar investitsiya) faiz riski, yox əgər Gap Ratio <1 isə re-financing (təkrar maliyyələşmə) faiz riski vardır deməkdir.   Gap ratio limitləri Beynəlxalq praktikada Gap Ratio aşağıdakı intervalda saxlanır:                                                                       Bu interval Bankların daha məqbul bir faiz riskini qəbul etməyə və faiz riskini idarə etməyə imkan verir.   Əgər bank qısa müddətli borclanıb və uzun müddətli yerləşdimə edərsə, o zaman bankda qısa müddətli gap mənfi uzun müddətli gap isə müsbət olacaqdır və tərsinə, əgər bank uzun müddətli borclanıb və qısa müddətli yerləşdimə edərsə, o zaman bankda qısa müddətli gap müsbət uzun müddətli gap isə mənfi olacaqdır. Hər iki vəziyyət bankı faiz riskinə məruz buraxır. Aşağıdakı cədvələ nəzər salaq:   Likvidlik riskinin yaratdığı faiz riski üzrə itki aşağıdakı formul ilə hesablanır: Burada, ∆NFGi , i-ci interval üzrə net (xalis) faiz gəliri,  GAPi , i-ci interval üzrə qəp, ∆Ri , i-ci interval üzrə aktiv və ya öhdəliklərin faiz dərəcələrindəki dəyişmədir. Qəp müsbət isə aktivlər üzrə faiz dərəcələrinin dəyişməsi, əksinə, qəp mənfi isə öhdəliklər üzrə faiz dərəcələrinin dəyişməsi diqqətə alınacaqdır. Cədvəldən görüldüyü kimi, intervallar üzrə faizə həssas marja aşağıdakı kimidir:   Faiz riskinə məruz dəyər Əgər hər hansı interval üzrə qəp mənfi isə o zaman qeyd edildiyi kimi o interval üzrə likvidlik çatışmamazlığı riski vardır. O interval üzrə cari faiz dərəcəsi ilə aktual faiz dərəcəsi (hazırki bazar faiz dərəcəsi) arasındakı fərqə baxılır. Əgər aktual faiz dərəcəsi cari faiz dərəcəsindən yuxarı isə o zaman qəp, faiz dərəcəsinin dəyişməsinə vurularaq itki hesablanır. Bənzər şəkildə əgər hər hansı interval üzrə qəp müsbət isə o zaman o interval üzrə izafi likvidlik riski vardır. O interval üzrə cari faiz dərəcəsi ilə aktual faiz dərəcəsi arasındakı fərqə baxılır. Əgər aktual faiz dərəcəsi cari faiz dərəcəsindən aşağı isə o zaman qəp, faiz dərəcəsinin dəyişməsinə vurularaq itki hesablanır. Bizim nümunədə faiz dərəcələri 1% aşağı düşərsə o zaman itki aşağıdakı kimi olacaqdır:   Cədvəldən görüldüyü kimi misal olaraq [6,9] ay intervalında faiz dərəcəsi1% aşağı düşərsə o zaman 44 000 manat məbləğində itki olacaqdır.   Durasiya metodu Gap modelinin əksikliyi ondadır ki, bu modeldə faizə həssas aktiv və öhdəlikləri balans (muhasibatlıq) dəyərləri ilə ələ alınır. Müəyyən müddət aralıqları içindəki dəyərlər, məsələn, müştərilərin kredit faiz ödəmələri və müştərilərə depozit faiz ödəmələri bu hesablamada nəzərə alınmır. Bu durumda daha dəqiq və effektiv metod olan durasiya analizi metodu tətbiq ediləbilər. Durasiya, bir maliyyə aktivindən əldə ediləbiləcək bütün pul axınlarının bu aktivin müddət sonuna qədər ağırlıqlı ortalama müddətidir. Bir başqa ifadə ilə durasiya, pul axınlarına görə ortalama müddətdir, yəni, durasiya maliyyə aktivinin ortalama müddətidir. Durasiya bir maliyyə aktivinin effektiv müddətidir. Bu tip durasiyaya Macaulay durasiyada deyilir. Durasiyanın hesablanma formulu aşağıdakı kimidir:                                                                              Burada, PVt  - bugünkü dəyərlər, t - isə pul axınlarının sayıdır. Bugünkü və Gələcək  dəyərlər                                                                          Burada, FV - gələcək dəyər (future value), PV - indiki dəyər (present value), r – faiz dərəcəsi və t – pul axınlarının sayıdır.   Durasiyanın formulu Yuxarıdakı qeyd olunanları nəzərə alsaq durasiyanın bir başqa hesablanma formulu aşağıdakı kimi olcaqdır: Burada, CFt  - lər pul axınları, n - pul axınlarının sayı, r -  faiz dərəcəsidir.   Durasiya hesablama Fərz edək ki, bank 10 000 AZN krediti 12 ay müddətinə 20% ilə verir. Ödəniş forması hər rüb əsas məbləğdən bərabər miqdarda və hesablanmış faizlər şəklində olsun. Ödəniş cədvəli aşağıdakı şəkildə olacaqdır:                               Yuxarıdakı cədvəldə məbləği 10 000 manat, faiz dərəcəsi 20% və müddəti 12 ay olan kredit, hər ay sabit 833 manat və qalıq məbləğin faizləri şəklində ödəniş qrafiki yer alır. Burada toplam ödəniş sütünü bizim üçün pul axınları (CF) olacaqdır. Bunu diqqətə alaraq                                                                                                                    formulası ilə indiki dəyərləri (PV) hesablayaq:                                                                                                   Bu cədvəldəki dəyərləri və durasiyanın formulasını nəzərə alaraq hesablama apararsaq durasiya                                                                  əldə ediləcəkdir. Dolayısıyla məbləği 10 000 manat, faiz dərəcəsi 20% və müddəti 12 ay olan kredit, hər ay əsas məbləğdən bərabər və qalıq məbləğin faizləri şəklində ödəniş olunduqda o kreditin durasiyası, yəni ortalama müddəti 6.12 ay olacaqdır. Başqa bir misal olaraq bu dəfə yenə 10 000 AZN kredit 12 ay müddətinə 20% ilə verilsin. Bu dəfə ödəniş forması annuitet formasında olsun Ödəniş cədvəli aşağıdakı kimi olacaqdır:                              Toplam ödəniş sütünü bizim üçün pul axınları (CF) olacaqdır. Bunu diqqətə alaraq indiki dəyərləri (PV) hesablayaq:                                                                      Bu cədvəldəki dəyərləri durasiyanın formulasında nəzərə alaraqsaq durasiya,                                                                                                                      Durasiya=6.30 əldə ediləcəkdir. Məbləği 10 000 manat, faiz dərəcəsi 20% və müddəti 12 ay olan kredit annuitet formasında ödəniş olunduqda o kreditin durasiyası 6.30 ay olacaqdır. Əgər, kredit 1 il müddətinə əsas məbləğ və faizlər müddət sonu ödənilmək şərti ilə verilərsə o halda bu kreditin durasiyası 1 il olacaqdır. Çünkü, bu halda sadəcə 1 dəfə pul axını olacaqdır. Kredit portfelinin durasiyasını hesablamaq üçün hər bir kreditin durasiyası hesablanır və ağırlıqlı ortalama metodu ilə portfelin durasiyası tapılır. Bənzər hesablamanı depozit portfeli üçündə etmək olar. Dolayısı ilə hər bir faiz hesablanan aktiv və öhdəliyin durasiyası asanlıqla hesablanabilir. Əgər depozit portfelimiz müddət sonu ödənilən depozitlərdən ibarət isə o halda depozit portfelimizin durasiyası portfelin müddətinə bərabər olacaqdır. Depozitlər üzrə bir neçə nümunə qeyd edək. 5 000 AZN məbləğində, 10% dərəcəsi ilə 12 ay müddətinə yerləşdirilmiş və faizlərin aylıq olaraq ödənildiyi depozitin duyasiyasına baxaq: Bu depozitin durasiyası 11.47 ay olacaqdır. 5 000 AZN məbləğində, 10% dərəcəsi ilə 12 ay müddətinə yerləşdirilmiş və faizlərin rüblük olaraq ödənildiyi depozitin duyasiyasına baxaq: Bu halda depozitin durasiyası 11.57 ay olacaqdır.     Durasiya ilə Faiz riskinin əlaqəsi Bir maliyyə aktivini (kredit, qiymətli kağız və s.) faiz riskindən qorumaq üçün, faiz dərəcələrindəki dəyişmənin maliyyə aktivinin qiyməti (dəyəri) üzərindəki təsiri, maliyyə aktivindən müəyyən periodlarda əldə ediləcək pul axınlarının təkrar investitsiyası (təkrar investitsiya riski) üzərindəki  faiz dərəcələrinin dəyişilməsinin təsiri ilə qarşılanabilər. Bu hal durasiya anlayışının tətbiq olunması ilə ediləbilər.   Durasiya gap Durasiya qəp, Aktiv və Öhdəliklərin durasiyaları arasında ödəniş müddətləri üzrə məbləğ fərqidir. Durasiya qəp metodu faiz dərəcələrinin dəyişməsindən yaranan riskləri ölçmək üçün istifadə olunan bir metoddur. Bir başqa ifadə ilə bu metod, bazar faiz dərəcələri dəyişdiyi zaman faizə həssas aktivlərin və öhdəliklərin dəyərlərinin dəyişməsinin faiz dərəcələrinə təsirinin ölçülməsi metodudur. Durasiya qəp aşağıdakı şəkildə hesablanır:                                                     Burada, DURGAPi , i-ci interval üzrə durasiya qəp, DURAKTi , i-ci interval üzrə faizə həssas aktivlərin durasiyası, DURÖHDi , i-ci interval üzrə faizə həssas öhdəliklərin durasiyası, AKTi , i-ci interval üzrə faizə həssas aktivlər, ÖHDi , i-ci interval üzrə faizə həssas öhdəliklərdir. Həm aktivlərin həmdə öhdəliklərin durasiyaları yuxarıda verilən misallara istinadən asanlıqla hesablana bilər. Durasiya qəp ilə əlaqədar aşağıdakı hipotezləri söyləyə bilərik: Durasiya qəpi müsbət isə o halda bank faiz dərəcələrinin dəyişməsinə həssasdır. Bu halda faiz dərəcələri yüksəldikdə aktivlər öhdəliklərə nəzərən daha çox dəyər itirəcəklər və faiz dərəcələri düşərsə bu halda aktivlər öhdəliklərə nəzərən daha çox dəyər qazanacaqlar.    Durasiya qəpi mənfi isə bu zaman bank bir daha faiz dərəcələrinin dəyişməsinə həssasdır. Analoji olaraq faiz dərəcələri yüksəldikdə öhdəliklər aktivlərə nəzərən daha çox dəyər itirəcəklər və faiz dərəcələri düşərsə bu halda öhdəliklər aktivlərə nəzərən daha çox dəyər qazanacaqlar. Durasiya qəpi ilə əlaqədar aşağıda qeyd olunan bəzi çətinliklər vardır: Müştərilərn vaxtından əvvəl kredit ödənişləri planlanmış pul axınlarını pozabilər Müştərilərin gecikdirilmiş kredit ödəməmələri planlanmış pul axınlarını pozabilər Vaxtından əvvəl depozit çıxarılması planlanmış pul axınlarını pozabilər Bəzi aktiv və öhdəliklər üçün pul axınları dəqiq təyin olunmaya bilər   Durasiya gap analizi Aktiv və öhdəlikləri həmçinin onların durasiyalarını ələ alaq: Həm aktivlərin və həmdə öhdəliklərin ortalama durasiyasını hesablamaq üçün,                                                          formullarından istifadə edə bilərik. Burada, DURAKT  və DURÖHD  uyğun olaraq aktivlərin və öhdəliklərin ortalama durasiyalarıdır. Ai  və  Öi  - lər uyğun olarq aktiv və öhdəlik maddələri, Di  - lər isə onların durasiyalarıdır. Bu düsturlardan istifadə edərək həm aktivlərin həmdə öhdəliklərin ortalama durasiyalarını hesablasaq,                                                                       DURAKT=1.25   və   DURÖHD=1.28 əldə edərik. Əldə etdiyimiz bu dəyərləri durasiya qəp formulunda nəzərə alsaq,              əldə edilir. Faiz dərəcələrinin dəyişməsi nəticəsində meydana gələn xalis gəlir/xərc aşağıdakı şəkildə hesablanır:   Burada, ∆NW  – xalis gəlir vəya xərc (net worth), ∆i  - faiz dərəcəsinin dəyişməsi, i  - isə faiz dərəcəsidir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, durasiya qəpi müsbət isə o halda bank faiz dərəcələrinin dəyişməsinə həssasdır. Bu halda faiz dərəcələri yüksəldikdə aktivlər öhdəliklərə nəzərən daha çox dəyər itirəcəklər və faiz dərəcələri düşərsə bu halda aktivlər öhdəliklərə nəzərən daha çox dəyər qazanacaqlar.   Fərz edək ki, aktivlər üzrə orta faiz dərəcəsi 10% - dir və orta faiz dərəcəsi 1% artmış olsun. O halda, manat olacaqdır.       

İnsan Resurslarının İdarə Edilməsi sahəsinin peşəkarları ilə bir suallıq sorğu keçirtdik. Sual və verilən cavablar bu sahədə çalışan və çalışmaq istəyənlər üçün faydalı ola bilər. Sual: İnsan resursları mütəxəssisinin sahib olması vacib olan ən önəmli xüsusiyyətlər (səriştə, bacarıq) hansılardır? Eldar Xəlilov (Layihə rəhbəri / Company NamerecruIT Azerbaijan) : - Tənqid etmək bacarığı - Ünsiyyət bacarığı - Öyrənmək bacarığı Müasir İnsan Resurslarında Analitik bacarıqlar daha ön plandadır. Bu bacarıq olmazsa olmazlardandır. Digər texniki bacarıqları öyrənmək olar.  Ən önəmlisi insanlarla işləməyi sevməlidir. Eldəniz Quliyev (Azertexnolayn / HR direktor): Mənim fikrimcə bir insan resursları mütəxəssisinin sahib olması vacib olan xüsusiyyətlər bunlardır: - Kommunikasiya, - Analitik düşünmə bacarığı, - İnsan əlaqələri - Liderlik - Problem həll etmə qabiliyyəti - Komanda ilə iş bacarığı və s. Zaur Zeynalov (HR Biznes Tərəfdaş Departament Müdiri / Veyseloğlu): - Biznes zəkası - Komunikasiya bacarığı - Liderlik - Məsləhətləşmə (Consultation) Tural Məmmədov ("Azərbaycan Dəmir Yolları" QSC / İnsan Resursları Direktorunun müavini): - İlleqal strukturu anlaya bilməlidir. Şamo Mürşidov (Atəşgah S.Ş / HR Koordinator): - İnsanlara açıq və əl çatan olması - İnsanları duya bilməsi - İnsanların güvənini qazana bilməsi - Dəyişikliklərə tez reaksiya verə bilməsi - Qayğıkeşlik - Ədalətlilik Müşfiq Əmircanov (Azərgold / HR şöbə rəhbəri): - Fikrimcə, İR peşəkarının ilk növbədə kommunikasiya bacarıqları və komandada işləmə bacarığı olmalıdır. Bu bacarıqlar işçilərlə daimi ünsiyyət və birlikdə işləmək ehtiyacından doğur. Coşqun İmanquliyev (Paşa Həyat Sığorta / HR direktor): Düşünürəmm ki, şirkətdən asılı olaraq dəyişə bilər. Ümumi bunları görürəm: - Konseptual düşünmə - Təsir göstərmə İlkin Zeynallı (Bank Respublika / HR Direktor): Mənim fikrimcə ən önəmli 3 xüsusiyyət: - Komunikasiya bacarığı - Eyni anda bir neçə işə fokuslana bilmək (Multitasking) - Biznes etikası və dürüstlük

2018-ci ildə İnsan Resursları sahəsində süni intellekt mənbəyli tətbiqlərin, elastik işləmə modelinin, onlayn təlimin və işçi təcrübəsinin ön plana çıxacağı proqnozlaşdırılır. Texnologiyanın inkişafı ilə birlikdə işçi məhsuldarlığını və performansını artıracaq tətbiqlərin üstünlük təşkil edəcəyi bir vaxtda , şirkətlər də böyümə strategiyaları çərçivəsində öz biznes formalarına ən yaxın tətbiqləri həyata keçirəcək. 2018-ci ildə digitallaşma və onun gətirdiyi yeniliklərlə insan resursları sferasında da tez-tez rastlaşmağa başlayacaqlarını bildirən Adecco Türkiyə rəhbəri Massimo Nava, “Digitallaşmanın bütün sektorları və iş qollarını formalaşdırdığı bir zamanda, insan resursları departamentləri də bu dəyişikliklərə uyğunlaşa bilmək üçün işçi məmnuniyyətini ön planda tutan və biznes strategiyalarına uyğun tətbiqləri həyata keçirir. Bununla da, 2018-ci ildə süni intellektin İnsan Resursları sahəsində daha çox istifadə ediləcəyini, elastik işləmə modellərinin getdikcə artan sayda insan resursları departamenti tərəfindən tətbiq edilməyə başlayacağını, vaxta qənaəti təmin edərək məhsuldarlığı artıran onlayn təlimlərin daha da çoxalacağını və işçi təcrübəsini qalıcı bir formada artıran tətbiqlərin həyata keçiriləcəyini görəcəyik. Bu trendləri uğurlu formada tətbiq edən şirkətlər həm öz performanslarını, həm də işçi məmnuniyyətini ən üst səviyyədə saxlamaq üçün mühüm addım atmış olacaq” dedi.  Beləliklə, 2018-ci ildə iş gücünün artırılmasında ön plana çıxacağı gözlənilən trendlər:   • Süni intellekt: Həyatımızın hər sahəsində görməyə başladığımız süni intellekt texnologiyası bu sektorda da özünü aydın şəkildə hiss etdirməyə başlayacaq. Yeni iş qolları yaratmaq, bundan əlavə mövcud iş qollarını da texnologiyanın vacibliyini vurğulayan süni intellekt sayəsində insan resursları departamentinin tərtib etdiyi məlumatlar daha sürətli  şəkildə işlənib önəmli bir amilə çevriləcək. Texnologiya və insanlar arasındakı bu iş birliyi sayəsində müəssisəldə əməliyyat məhsuldarlığını artıraraq bundan başqa xərclərdə də vacib bir üstünlük təmin edəcək. • Elastik işləmə modeli: Son illərdə insan resurslarının təbiq etməyə başladığı məşgur tətbiqlər arasında olan elastik işləmə modelinə 2018-ci ildə daha çox şirkət keçid edəcək. İşçi məhsuldarlığına və motivasiyasına böyük dəyər qatan bu modelə görə işçilər müəyyən bir günlərdə ofisdən kənar yerlərdə işlərini davam etdirə biləcəklər. Bu model tətbiq edilən şirkətərdə işçi məmnuniyyəti anketlərində də artıq ilk tələblər arasında görünməyə başlayıb .   • Onlayn təlim: Hər keçən gün artan bu trend əmək bazarı üçün də böyük rahatlıq təmin edir. Digital çevriliş ilə birgə ənənəvi kanallarda mövcud olan lazımlı təlimlər artıq onlayn platformalara keçid etməyə başlayır. İşçilərə istədikləri vaxt, istədikləri yerdən, istədikləri təlimlərə qatılmaq fürsəti verən tətbiq, vaxta qənat edərək, iş proseslərini sürətləndirir. • İşçi təcrübəsi: İR departamentləri əmək bazarında təsiri getdikcə artan Y zonasının tələb və gözləntilərini təmin etmək üçün yeni tətbiqlər həyata keçirir. Bunlardan ən  başlıcası Y zonası işçilərini işə bağlayacaq və işi əyləncəli edəcək işçi təcrübəsidir. Necə ki mağazalarda müştəri məmnuniyyəti üçün çalışan komanda müştərilərin tələblərini təmin etmək üçün çalışırsa, İR departamentləri də öz daxilində quracaqları komandalarla işçi məmnuniyyətini və bağlığını ən üst səviyyədə saxlaya bilmək üçün lazımlı tətbiqləri həyata keçiməyə başlayacaq.