2017/06/12
Dos. Dr. Aydın Hüseynov
Likvidlik Riskinin Yaratdığı Faiz Riski, Gap və Durasiya Analizləri
Bu məqalədə bankların ən çox məruz qaldıqları digər bir risk olan Likvidlik Riskinin Yaratdığı Faiz riskindən və bu riskin ölçülməsində ən çox istifadə olunan Gap və Durasiya analizlərindən bəhs edəcəm.
Likvidlik Riskinin Yaratdığı Faiz Riski
Likvidlik risklərindən biridə Aktiv və Öhdəliklər arasında ödəniş müddətləri üzrə məbləğ fərqindən (uçurumdan, boşluqdan, qəpdən) yaranan likvidlik riskidir. Əgər, Aktiv və Öhdəliklər arasında ödəniş müddətləri üzrə məbləğ fərqi müsbətdirsə o halda izafi likvidlik və ya təkrar investitsiya riski (re-investment risk) vardır. Yəni, müsbət qəp nəticəsində yaranan məbləği bazarda təkrar əlverişli faiz dərəcəsi ilə yerləşdirmə riski mövcuddur. Əgər, Aktiv və Öhdəliklər arasında ödəniş müddətləri üzrə məbləğ fərqi mənfidirsə o zaman yenidən maliyyələşmə riski (re-financing risk) vardır. Bir başqa deyişlə, mənfi qəp nəticəsində yaranan məbləği bazardan mümkün qədər aşağı faiz dərəcəsi ilə cəlbetmə riski mövcud olacaqdır. Likvidlik riskinin yaratdığı faiz riski, bütün valyutalar üzrə faizli aktiv və öhdəliklər arasında ödəniş müddətləri üzrə məbləğ fərqindən yaranan riskdir.
Fikirləri cəmləyərsək, hər bir valyuta üzrə faizə həssas Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasında fərq mənfi isə o interval üzrə likvidlik çatışmamazılığı riskinin yaratdığı faiz riski mövcud olacaqdır. Yəni yenidən maliyyələşmə riski faiz riskini meydana gətirəcəkdir. İntervallar üzrə fərq mənfi olduqda o halda faiz dərəcəsinin artması (bahalaşması) nəticəsində bank itki ilə üzləşəcəkdir. Analoji olaraq, hər bir valyutada intervallar üzrə faizə həssas Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasındakı fərq müsbət isə o interval üzrə izafi likvidlik riskinin yaratdığı faiz riski mövcud olacaqdır. Yəni təkrar investitsiya riski faiz riskini meydana gətirəcəkdir. İntervallar üzrə fərq müsbət isə o zaman faiz dərəcəsinin düşməsi (ucuzlaşması) nəticəsində bank itki ilə üzləşəcəkdir.
Likvidlik riskinin yaratdığı faiz riskini ölçmək üçün aşağıdakı iki metoddan istifadə edilir:
Gap metodu
Durasiya analizi
Gap metodu
Bu metodun digər bir adı yenidən qiymətləndirmə metodudur. Gap analizi, bankların likvidlik riski səbəbindən məruz qaldıqları faiz dərəcəsi risklərini ölçmək üçün yaradılan ilk metodlardan biridir. Bu metod vasitəsi ilə faizə həssas aktiv və öhdəliklər aktual (bazarda mövcud) faiz dərəcələri ilə yenidən qiymətləndirilir və faizlərin dəyişməsi nəticəsində yaranan itki hesablanır.
İlk öncə likvidlik riskinin mövcud olub olmadığına baxaq. Bunun üçün Bankın hər bir valyutada olan aktiv və öhdəliklərinin manat ekvivalentində müddətlər üzrə hesabatı hazırlanır. Bu hesabat ödəniş müddəti eyni dövrə düşən aktiv və öhdəliklərin bölgüsüdür. Bölgü cədvəli 1 aya qədər, 1 aydan 3 aya qədər, 3 aydan 6 aya qədər, 6 aydan 9 aya qədər, 9 aydan 1 ilə qədər, 1 ildən 3 ilə qədər, 3 ildən 5 ilə qədər, 5 ildən artıq və Qeyri-müəyyən ödəniş vaxtı intervalları şəklində tərtib edilir. Qeyri işlək kreditlər, ödəmə müddəti bitmiş lakin ödənilməmiş qiymətli kağızlar və investitsiyalar, digər müddətsiz faizli aktiv və öhdəliklər bölgü (boşluq) hesabatında qeyri-müəyyən ödəniş müddətinə aid edilir. Daha sonra uyğun intervallar üzrə Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri bir birindən çıxarılaraq fərq tapılır. Eyni ödəniş müddətinə aid olan aktiv və öhdəliklərin fərqi likvidlik qəpi, boşluğu (gap) adlanır. Gap aşağıdakı şəkildə hesablanır:
Burada, GAPi , i-ci interval üzrə boşluq, Ai , i-ci interval üzrə aktivlər, Öi , i-ci interval üzrə öhdəliklərdir. Aşağıdakı cədvələ diqqət yetirək:
Kumulyativ olaraq hər növbəti interval üzrə fərqə baxıldıqda bir öncəki interval və ya intervallar üzrə məbləğ fərqləridə toplanaraq kumulyativ faizə həssas fərq hesablanır.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi hər bir valyuta üzrə Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasında fərq mənfi isə o interval üzrə likvidlik çatışmamazılığı riski mövcud olacaqdır. Yuxarıdakı cədvəldə göründüyü kimi bir ilə qədər olan müddətdə [0,1], [3,6] və [9,12] intervalları üzrə uyğun olaraq - 5 500 000, -7 000 000 və -5 500 000 manat məbləğlərində mənfi qəp mövcuddur. Bənzər olaraq hər bir valyutada intervallar üzrə Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasındakı fərq müsbət isə o interval üzrə izafi likvidlik riski mövcud olacaqdır. Yuxarıdakı cədvəldə göründüyü kimi ilə qədər olan müddətdə [1,3] və [6,9] intervalları üzrə uyğun olaraq 8 500 000 və 11 500 000 manat məbləğlərində müsbət qəp mövcuddur.
İndi likvidlik riskinin yaratdığı faiz riskinin mövcud olub olmadığına baxaq. Bu məqsədlə Bankın hər bir valyutada olan faizə həssas aktiv (interest rate sensitive assets) və faizə həssas öhdəliklərinin (interest rate sensitive liabilities) manat ekvivalentində müddətlər üzrə hesabatı hazırlanır. Hesabat, yuxarıda likvidlik qəp hesabatının hazırlanması metodu ilə eynidir, lakin, buradakı fərq bütün aktiv və öhdəlikləri deyil sadəcə faizə həssas aktiv və öhdəliklərin nəzərə alınmasıdır. Bu hesabat ödəniş müddəti eyni dövrə düşən faizə həssas aktiv və öhdəliklərin bölgüsüdür. Daha sonra uyğun intervallar üzrə faizə həssas Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri bir birindən çıxarılaraq fərq tapılır. Eyni ödəniş müddətinə aid olan aktiv və öhdəliklərin fərqi faizə həssas likvidlik qəpi, boşluğu (gap) adlanır. Gap aşağıdakı şəkildə hesablanır:
Burada, FHGAPi , i-ci interval üzrə faizə həssas qəp, FHAi , i-ci interval üzrə faizə həssas aktivlər, FHÖi , i-ci interval üzrə faizə həssas öhdəliklərdir. Yuxarıdakı cədvəldə sadəcə faizə həsas aktiv və öhdəlikləri nəzərə alarsaq aşağıdakə cədvəl formalaşır:
Bənzər şəkildə hər bir valyuta üzrə faizə həssas Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasında fərq mənfi isə o interval üzrə likvidlik çatışmamazılığı riskinin yaratdığı faiz riski mövcud olacaqdır. Cədvəldə göründüyü kimi bir ilə qədər olan müddətdə [3,6] və [9,12] intervalları üzrə uyğun olaraq - 7 000 000 və -5 500 000 manat məbləğlərində mənfi qəp mövcuddur. İntervallar üzrə fərq mənfi olduğu halda faiz dərəcəsinin artması (bahalaşması) nəticəsində bank itki ilə üzləşəcəkdir. Analoji olaraq hər bir valyutada intervallar üzrə faizə həssas Aktiv və Öhdəliklərin məbləğləri arasındakı fərq müsbət isə o interval üzrə izafi likvidlik riskinin yaratdığı faiz riski mövcud olacaqdır. Yuxarıdakı cədvəldə göründüyü kimi ilə qədər olan müddətdə [0,1], [1,3] və [6,9] intervalları üzrə uyğun olaraq 35 000 000, 8 500 000 və 11 500 000 manat məbləğlərində müsbət qəp mövcuddur. Analoji olaraq intervallar üzrə fərq müsbət isə o zaman faiz dərəcəsinin düşməsi (ucuzlaşması) nəticəsində bank itki ilə üzləşəcəkdir.
Gap ratio
Gap ratio aşağıdakı şəkildə hesablanır:
Əgər Gap Ratio >1 isə isə re-investment (təkrar investitsiya) faiz riski, yox əgər Gap Ratio <1 isə re-financing (təkrar maliyyələşmə) faiz riski vardır deməkdir.
Gap ratio limitləri
Beynəlxalq praktikada Gap Ratio aşağıdakı intervalda saxlanır:
Bu interval Bankların daha məqbul bir faiz riskini qəbul etməyə və faiz riskini idarə etməyə imkan verir.
Əgər bank qısa müddətli borclanıb və uzun müddətli yerləşdimə edərsə, o zaman bankda qısa müddətli gap mənfi uzun müddətli gap isə müsbət olacaqdır və tərsinə, əgər bank uzun müddətli borclanıb və qısa müddətli yerləşdimə edərsə, o zaman bankda qısa müddətli gap müsbət uzun müddətli gap isə mənfi olacaqdır. Hər iki vəziyyət bankı faiz riskinə məruz buraxır. Aşağıdakı cədvələ nəzər salaq:
Likvidlik riskinin yaratdığı faiz riski üzrə itki aşağıdakı formul ilə hesablanır:
Burada, ∆NFGi , i-ci interval üzrə net (xalis) faiz gəliri, GAPi , i-ci interval üzrə qəp, ∆Ri , i-ci interval üzrə aktiv və ya öhdəliklərin faiz dərəcələrindəki dəyişmədir. Qəp müsbət isə aktivlər üzrə faiz dərəcələrinin dəyişməsi, əksinə, qəp mənfi isə öhdəliklər üzrə faiz dərəcələrinin dəyişməsi diqqətə alınacaqdır. Cədvəldən görüldüyü kimi, intervallar üzrə faizə həssas marja aşağıdakı kimidir:
Faiz riskinə məruz dəyər
Əgər hər hansı interval üzrə qəp mənfi isə o zaman qeyd edildiyi kimi o interval üzrə likvidlik çatışmamazlığı riski vardır. O interval üzrə cari faiz dərəcəsi ilə aktual faiz dərəcəsi (hazırki bazar faiz dərəcəsi) arasındakı fərqə baxılır. Əgər aktual faiz dərəcəsi cari faiz dərəcəsindən yuxarı isə o zaman qəp, faiz dərəcəsinin dəyişməsinə vurularaq itki hesablanır. Bənzər şəkildə əgər hər hansı interval üzrə qəp müsbət isə o zaman o interval üzrə izafi likvidlik riski vardır. O interval üzrə cari faiz dərəcəsi ilə aktual faiz dərəcəsi arasındakı fərqə baxılır. Əgər aktual faiz dərəcəsi cari faiz dərəcəsindən aşağı isə o zaman qəp, faiz dərəcəsinin dəyişməsinə vurularaq itki hesablanır.
Bizim nümunədə faiz dərəcələri 1% aşağı düşərsə o zaman itki aşağıdakı kimi olacaqdır:
Cədvəldən görüldüyü kimi misal olaraq [6,9] ay intervalında faiz dərəcəsi1% aşağı düşərsə o zaman 44 000 manat məbləğində itki olacaqdır.
Durasiya metodu
Gap modelinin əksikliyi ondadır ki, bu modeldə faizə həssas aktiv və öhdəlikləri balans (muhasibatlıq) dəyərləri ilə ələ alınır. Müəyyən müddət aralıqları içindəki dəyərlər, məsələn, müştərilərin kredit faiz ödəmələri və müştərilərə depozit faiz ödəmələri bu hesablamada nəzərə alınmır. Bu durumda daha dəqiq və effektiv metod olan durasiya analizi metodu tətbiq ediləbilər.
Durasiya, bir maliyyə aktivindən əldə ediləbiləcək bütün pul axınlarının bu aktivin müddət sonuna qədər ağırlıqlı ortalama müddətidir. Bir başqa ifadə ilə durasiya, pul axınlarına görə ortalama müddətdir, yəni, durasiya maliyyə aktivinin ortalama müddətidir. Durasiya bir maliyyə aktivinin effektiv müddətidir. Bu tip durasiyaya Macaulay durasiyada deyilir.
Durasiyanın hesablanma formulu aşağıdakı kimidir:
Burada, PVt - bugünkü dəyərlər, t - isə pul axınlarının sayıdır.
Bugünkü və Gələcək dəyərlər
Burada, FV - gələcək dəyər (future value), PV - indiki dəyər (present value), r – faiz dərəcəsi və t – pul axınlarının sayıdır.
Durasiyanın formulu
Yuxarıdakı qeyd olunanları nəzərə alsaq durasiyanın bir başqa hesablanma formulu aşağıdakı kimi olcaqdır:
Burada, CFt - lər pul axınları, n - pul axınlarının sayı, r - faiz dərəcəsidir.
Durasiya hesablama
Fərz edək ki, bank 10 000 AZN krediti 12 ay müddətinə 20% ilə verir. Ödəniş forması hər rüb əsas məbləğdən bərabər miqdarda və hesablanmış faizlər şəklində olsun. Ödəniş cədvəli aşağıdakı şəkildə olacaqdır:
Yuxarıdakı cədvəldə məbləği 10 000 manat, faiz dərəcəsi 20% və müddəti 12 ay olan kredit, hər ay sabit 833 manat və qalıq məbləğin faizləri şəklində ödəniş qrafiki yer alır. Burada toplam ödəniş sütünü bizim üçün pul axınları (CF) olacaqdır. Bunu diqqətə alaraq
formulası ilə indiki dəyərləri (PV) hesablayaq:
Bu cədvəldəki dəyərləri və durasiyanın formulasını nəzərə alaraq hesablama apararsaq durasiya
əldə ediləcəkdir. Dolayısıyla məbləği 10 000 manat, faiz dərəcəsi 20% və müddəti 12 ay olan kredit, hər ay əsas məbləğdən bərabər və qalıq məbləğin faizləri şəklində ödəniş olunduqda o kreditin durasiyası, yəni ortalama müddəti 6.12 ay olacaqdır.
Başqa bir misal olaraq bu dəfə yenə 10 000 AZN kredit 12 ay müddətinə 20% ilə verilsin. Bu dəfə ödəniş forması annuitet formasında olsun Ödəniş cədvəli aşağıdakı kimi olacaqdır:
Toplam ödəniş sütünü bizim üçün pul axınları (CF) olacaqdır. Bunu diqqətə alaraq indiki dəyərləri (PV) hesablayaq:
Bu cədvəldəki dəyərləri durasiyanın formulasında nəzərə alaraqsaq durasiya,
Durasiya=6.30
əldə ediləcəkdir. Məbləği 10 000 manat, faiz dərəcəsi 20% və müddəti 12 ay olan kredit annuitet formasında ödəniş olunduqda o kreditin durasiyası 6.30 ay olacaqdır.
Əgər, kredit 1 il müddətinə əsas məbləğ və faizlər müddət sonu ödənilmək şərti ilə verilərsə o halda bu kreditin durasiyası 1 il olacaqdır. Çünkü, bu halda sadəcə 1 dəfə pul axını olacaqdır.
Kredit portfelinin durasiyasını hesablamaq üçün hər bir kreditin durasiyası hesablanır və ağırlıqlı ortalama metodu ilə portfelin durasiyası tapılır. Bənzər hesablamanı depozit portfeli üçündə etmək olar. Dolayısı ilə hər bir faiz hesablanan aktiv və öhdəliyin durasiyası asanlıqla hesablanabilir.
Əgər depozit portfelimiz müddət sonu ödənilən depozitlərdən ibarət isə o halda depozit portfelimizin durasiyası portfelin müddətinə bərabər olacaqdır. Depozitlər üzrə bir neçə nümunə qeyd edək.
5 000 AZN məbləğində, 10% dərəcəsi ilə 12 ay müddətinə yerləşdirilmiş və faizlərin aylıq olaraq ödənildiyi depozitin duyasiyasına baxaq:
Bu depozitin durasiyası 11.47 ay olacaqdır.
5 000 AZN məbləğində, 10% dərəcəsi ilə 12 ay müddətinə yerləşdirilmiş və faizlərin rüblük olaraq ödənildiyi depozitin duyasiyasına baxaq:
Bu halda depozitin durasiyası 11.57 ay olacaqdır.
Durasiya ilə Faiz riskinin əlaqəsi
Bir maliyyə aktivini (kredit, qiymətli kağız və s.) faiz riskindən qorumaq üçün, faiz dərəcələrindəki dəyişmənin maliyyə aktivinin qiyməti (dəyəri) üzərindəki təsiri, maliyyə aktivindən müəyyən periodlarda əldə ediləcək pul axınlarının təkrar investitsiyası (təkrar investitsiya riski) üzərindəki faiz dərəcələrinin dəyişilməsinin təsiri ilə qarşılanabilər. Bu hal durasiya anlayışının tətbiq olunması ilə ediləbilər.
Durasiya gap
Durasiya qəp, Aktiv və Öhdəliklərin durasiyaları arasında ödəniş müddətləri üzrə məbləğ fərqidir. Durasiya qəp metodu faiz dərəcələrinin dəyişməsindən yaranan riskləri ölçmək üçün istifadə olunan bir metoddur. Bir başqa ifadə ilə bu metod, bazar faiz dərəcələri dəyişdiyi zaman faizə həssas aktivlərin və öhdəliklərin dəyərlərinin dəyişməsinin faiz dərəcələrinə təsirinin ölçülməsi metodudur. Durasiya qəp aşağıdakı şəkildə hesablanır:
Burada, DURGAPi , i-ci interval üzrə durasiya qəp, DURAKTi , i-ci interval üzrə faizə həssas aktivlərin durasiyası, DURÖHDi , i-ci interval üzrə faizə həssas öhdəliklərin durasiyası, AKTi , i-ci interval üzrə faizə həssas aktivlər, ÖHDi , i-ci interval üzrə faizə həssas öhdəliklərdir. Həm aktivlərin həmdə öhdəliklərin durasiyaları yuxarıda verilən misallara istinadən asanlıqla hesablana bilər.
Durasiya qəp ilə əlaqədar aşağıdakı hipotezləri söyləyə bilərik:
Durasiya qəpi müsbət isə o halda bank faiz dərəcələrinin dəyişməsinə həssasdır. Bu halda faiz dərəcələri yüksəldikdə aktivlər öhdəliklərə nəzərən daha çox dəyər itirəcəklər və faiz dərəcələri düşərsə bu halda aktivlər öhdəliklərə nəzərən daha çox dəyər qazanacaqlar.
Durasiya qəpi mənfi isə bu zaman bank bir daha faiz dərəcələrinin dəyişməsinə həssasdır. Analoji olaraq faiz dərəcələri yüksəldikdə öhdəliklər aktivlərə nəzərən daha çox dəyər itirəcəklər və faiz dərəcələri düşərsə bu halda öhdəliklər aktivlərə nəzərən daha çox dəyər qazanacaqlar.
Durasiya qəpi ilə əlaqədar aşağıda qeyd olunan bəzi çətinliklər vardır:
Müştərilərn vaxtından əvvəl kredit ödənişləri planlanmış pul axınlarını pozabilər
Müştərilərin gecikdirilmiş kredit ödəməmələri planlanmış pul axınlarını pozabilər
Vaxtından əvvəl depozit çıxarılması planlanmış pul axınlarını pozabilər
Bəzi aktiv və öhdəliklər üçün pul axınları dəqiq təyin olunmaya bilər
Durasiya gap analizi
Aktiv və öhdəlikləri həmçinin onların durasiyalarını ələ alaq:
Həm aktivlərin və həmdə öhdəliklərin ortalama durasiyasını hesablamaq üçün,
formullarından istifadə edə bilərik. Burada, DURAKT və DURÖHD uyğun olaraq aktivlərin və öhdəliklərin ortalama durasiyalarıdır. Ai və Öi - lər uyğun olarq aktiv və öhdəlik maddələri, Di - lər isə onların durasiyalarıdır. Bu düsturlardan istifadə edərək həm aktivlərin həmdə öhdəliklərin ortalama durasiyalarını hesablasaq,
DURAKT=1.25 və DURÖHD=1.28
əldə edərik. Əldə etdiyimiz bu dəyərləri durasiya qəp formulunda nəzərə alsaq,
əldə edilir.
Faiz dərəcələrinin dəyişməsi nəticəsində meydana gələn xalis gəlir/xərc aşağıdakı şəkildə hesablanır:
Burada, ∆NW – xalis gəlir vəya xərc (net worth), ∆i - faiz dərəcəsinin dəyişməsi, i - isə faiz dərəcəsidir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, durasiya qəpi müsbət isə o halda bank faiz dərəcələrinin dəyişməsinə həssasdır. Bu halda faiz dərəcələri yüksəldikdə aktivlər öhdəliklərə nəzərən daha çox dəyər itirəcəklər və faiz dərəcələri düşərsə bu halda aktivlər öhdəliklərə nəzərən daha çox dəyər qazanacaqlar.
Fərz edək ki, aktivlər üzrə orta faiz dərəcəsi 10% - dir və orta faiz dərəcəsi 1% artmış olsun. O halda,
manat olacaqdır.
Ətraflı